1. Tạo Ngu Háu xây dựng Mường Muổi, lập nhiều công chạng với vua Lào.
Lò Lẹt lấy tên hiệu là Ngu Háu làm chủ đất mường muổi được nhiều năm. Chúa xếp đặt việc rất khéo, chăm lo cúng trời đất, tổ tiên cho bản mường yên ổn. Dân ai cũng tin ưa. Chúa lại đặt ra chữ dạy cho dân.
Thời đó, ở dưới xuôi vua Minh Hoàng lên làm chủ, Pha Phông Cầm trị vì đất Chiềng Đông, Chiềng Tòng. Ở Mường Lay, chúa Lồm Lạnh Lạt Ma ăn. Mường Lay còn có tên Chiềng Vai.
Chúa Ngu Háu thấy gầm nhà cần có voi, cạnh chúa cần có nàng, bèn cho họ bên nhà vợ là tạo Ngần Cằm lên xin nàng Pù Cằm con gái chúa Lồm Lạnh. Được ngày lành tháng tốt, nàng Pù Cằm về ở cạnh chúa, cho chúa nhiều con: Ải Ún, Con Mường, Bun Phương, Nhộc Nha Lự, Xen Chiềng Đi, Tạo Piêng, Han Phai Tòng, Tạo Náy, Ta Cằm.
Con chúa dần cao bằng khiên, lớn theo bản, theo mường. Chúa đặt chức dịch, cho ông Khắt Lự làm Pẵn, ông Xa To Lự làm pọng, ông Cằm Nặn Non làm ho Luông, ông Xửa Cai Lam làm ho dao, ông Xá Chá Phạ làm ho hé.
Chúa cậy thế mạnh, sai Tạo Piêng, Tạo Náy đến tận Xong Nạt Tát Tè đòi cống nạp. Trái ý vua, nhà vua cho quan lên đánh. Chúa sợ phải chạy sang đất Chiềng Đông, Chiềng Tòng nương nhờ Phạ Chảu Phông Cầm. Phạ Chảu cho Tạo Ngu Háu đi dựng nhà ở đất Mường Hoàn và co ăn đất Mường Quý.
Thời đó ở đất Mường Dôn Chao Tảư không chịu nộp cống, họ nổi loạn khắp nơi. Phạ chảu sai chá mứng luông, mứn cang đen quân đi đánh dẹp, nhưng hai tướng bị thua. Sau Phạ chảu sai Tạo Ngu Háu cầm binh đi đánh. Binh chúa kéo đến Hin Xốp Mu, Nặm Hằm, Pha Đăm, Pha Đeng và Chiềng Hung. Quan chúa tới đâu, quân Mường Dôn Chao Tảư bị thua tới đó. Họ run sợ và chịu nộp chúa ba ngàn, ba trăm lạng bạc, ba mươi ngựa cái và ba mươi trâu đực. Chúa mang vật đó dâng lên Phạ chảu. Phạ chảu hài lòng bắt đầu tin cậy Tạo Ngu Háu và cho ăn thêm đất Mường Tó Kén, Tén Kèn, Mường Khau Pục, Khau Phằn.
Năm sau, đất Mường Mẹt, Mường Pa không chịu cống nạp phạ chảu ngà voi và cỏ voi ăn (cỏ gianh, cỏ lau, cỏ chít). Phạ chảu lại cho chá Mứn Luông, Mứng cang đi dẹp; nhưng hai tướng lại bị thua. Phạ chảu lại cần Tạo Ngu Háu đi đánh. Binh chúa lại thắng, bắt được nhiều voi ngựa. Chúa lại bắt được nàng Thi Đi Nạt Kẻo Chuông Ngần và con nàng là Thi Đi Nạt Kẻo Chuông Cằm. Nhưng được voi chúa không cưỡi, được hổ chúa không màng, được gối chúa không tựa, được màn chúa không buông, được nàng chúa không ngủ, chúa đem tất cả đồ thu được nộp Phạ chảu. Phạ chảu rất vừa lòng, và gả nàng Chuông Ngần cho chúa làm vợ. Chúa nuôi nấng nàng Chuông Ngần thương yêu như con đẻ.
Ít lâu sau, Phạ Phông Cầm mất. Phạ Phi Phạ lên thay. Phạ chảu lấy nàng Chuông Cằm, con nuôi chúa, làm vợ. Phạ chảu lại mời chúa làm Xen Khoa. Nhưng chúa từ chối vì còn thương nhớ đất Mường Muổi, đất mường của tổ tiên, của họ ngoại, họ nội từ ngàn xưa; đất mường còn vườn rau xanh tươi tốt, có ao cá trong xanh. Chúa xin trở về quê cũ. Phạ Phi Phạ cho con trai chúa giữ các chức lớn ở đất Lào. Ải Ún con trai cả của chúa được làm Xen Khoa. Han Phai Tòng, con thứ bảy của chúa làm mứn. Nhộc Nha Lư con thứ tư chúa được ăn suốt dọc giải đất ven sông Mã và Mường Thanh. Phạ chảu coi chúa như cánh tả của mình. Tạo Piềng được trông coi đất Mường Puồn được coi là cánh hữu của phạ chảu. Chiều ý chúa, phạ chảu thu xếp cho Tạo Ngu Háu về quê cũ làm chúa. Đến nơi chúa lo sắp xếp lại bản mường. Con Mường là con thứ được chúa cho ở cùng, giúp chúa trông coi đất Mường Muổi. Ta Cằm là con út được đi ăn đất Mường húa, Mường Quài. Chúa dựng nhà cúng đẳm cúng hồn ở đất Chiềng Ten, Chiềng Cang.
Ít lâu sau, vì tuổi già sức yếu, chúa muốn tìm nơi có thịt ngon, cá lớn, có ngọn rau non, có lá trầu tươi nên về nghỉ ở đồi Muôn Mường Sại. Chúa để đất Mường Muổi cho Con Mường giữ. Nhà cúng đẳm, cúng hồn chúa để Con Mường coi.
Chúa Ngu Háu sống đã nhiều năm, hưởng nhiều mùa lúa. Chúa chống gậy lên chầu Then.
2. Mường Muổi binh loạn sau tang Tạo Ngu Háu, Ta Cằm ổn định lại đất Mường Muổi.
Con Mường báo tin cho Ta Cằm biết. Hai anh em sai người tâu lên phạ chảu đất Chiềng Đông, Chiềng Tòng. Phạ Phi Pha cho Ải Ún, Tạo Piềng, Nhộc Nha Lự, con cháu Tạo Ngu Háu kéo binh cùng tôi tớ, gái trai, mang theo nhiều trâu đực, trâu cái, ngựa đỏ, ngựa đen, nồi đồng bốn tai, vải khít, vải pè, vòng vàng, nhẫn bạc về phún viếng hồn chúa. Vì quân binh đến Mường Quài đông quá, Con Mường sợ có ý khác chạy xuống nương nhờ vua Kinh. Ba anh em sai binh mời Con Mường về, nhưng Tạo vẫn sợ không giám về. Vua Kinh bèn cho Con Mường đi ăn đất Mường Vầy, Mường Cái.
Sau khi thu xếp mai táng cha xong, vì đất Mường Muổi không ai làm chủ, anh em rút về tâu lại phạ chảu Phi Phạ. Phạ chảu tạm để Cho Ngôm ở lại trông nom bản mường. Con Mường trộm kéo quân về cướp lại đất Mường Muổi bắt giết Cho Ngôm. Tin đó đến vua Lào. Phạ chảu sai quân tướng Phồn Luông lấy binh vùng Mường Thanh và ven sông Mã về đánh Con Mường. Con Mường thua bị bắt và giết ngay tại Mường Muổi.
Phạ chảu cho Ta Cằm ăn đất Mường Muổi. Ta Cằm chê mường bé không đủ ăn, voi ít không đủ cưỡi. Phạ chảu cắt thêm đất từ Him Xong Phòng đến Mường Húa, Mường Quài cho nhập vào đất Mường Muổi. Lúc đó Ta Cằm mới bằng lòng.
Ta Cằm lấy nàng Cằm Lạn con ông Phồn Luông ở đất Púng, đất Cha sinh ra các tạo: Ta Ngần, Ta Đếch, Ta Tòng, Ta Hin, Ta Đăm, Cằm Nặm Nàn, Tạo Ten, Xong Khuôn và các nàng: Nàng Nọi, Nàng Muổi.
Ta Cằm thu xếp bản mường, cho quan Tang con trai quan Vầy làm pằn, Cằm Xen làm mo, Tạo Lò làm ho luông.
Con chúa đã cao bằng khiên, lớn theo bản mường chúa mới phân cho các con đi ăn các nơi:
Chúa Ta Ngần ăn Mường Lầm. Ở đó, To Phít làm pằn, Ải Phùn làm pọng, giài Quài làm ho luông.
– Ta Đếch ăn Mường La. Ở đấy, Phi Nha Ngam làm pằn, Quài Hựa làm ho luông.
– Ta Tòng ăn Mường Mụa. Ở đấy, Nộc Tòng làm pằng, Xáy Tòng làm ho luông.
– Ta Hin ăn Mường É.
– Ta Đăm ăn Mường Quài.
– Cằm Nặm Nàn ăn Mường Húa, Chiềng Đao.
– Xong Khuôn ăn Chiềng Muôn, Mường Sại.
– Xong Khuôn ăn Mường Bú.
– Chúa gả nàng Nọi đi đất Kinh, Nàng Muổi cho Xèn Tay Nho Chảu.
Ít lâu sau, thấy mình tuổi già sức yếu, không đi chầu phạ chảu được, chúa mới về Mườn Quài ở Cùng Ta Đăm và sai bô lão đi mời chúa Ta Ngần tới thay. Nhưng Ta Ngần còn đang bận làm lễ cúng hồn. Hơn nữa Vì chưa có vợ nên chúa chưa thể về ngay được. Biết tin, Ta Cằm mới cử ông Bẩu Ngòi Chạng Chích Ngòi Hua Chua cùng hai ông Khun Lùn, Quảng Hài đến hỏi nàng Xen Mương, con gái chúa Xo Mơi Tăng Ca Pét Lạn, chủ ddasrat Mường Lay. Tạo Mường Lay ưng gả. Sau đấy, chúa Ta Ngần vâng lời cha về làm chủ đất Mường Muổi.
Chú thích:
(1) Tài liệu gốc ghi là Chính Hoàng nhưng theo xác minh lại thì đó là Vua Minh Hoàng tức vua Trần Minh Tông.
Nội dung bài viết được trích từ cuốn sách Tư liệu về lịch sử và xã hội dân tộc Thái, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, năm 1977.