Thổ cẩm là một trong những nhân tố tạo nên văn hóa Thái. Mỗi nét hoa văn trên thổ cẩm đểu in dấu cá tính, khả năng nữ công, óc thẩm mỹ tinh tế, nguồn tri thức dân gian phong phú, mang đậm truyền thống văn hóa tộc người.
Họa tiết thổ cẩm Thái được tạo ra từ hai cách. Thứ nhất, tạo ra ngay trên khung dệt trong lúc dệt; thứ hai. tạo ra bằng kỹ thuật “xeo”[ꪵꪎ꪿ꪫ/ꪎꪸ꪿ꪫ] (luồn chỉ màu đen đan trên mặt vải). Song, dù bằng cách nào, hoa văn đều được tạo ra bằng những hình kỷ hà – hình hình học.
Các khối hình đó ăn khớp với nhau trên các đường viền thẳng, chéo, ngang, dọc, tạo nên các đường song song rất sát và có thể được chắp nối theo kiểu bố cục cân xứng, hài hòa cho nên có các đường hoa văn chạy ngược chiều. Các hình kỷ hà này được thể hiện bằng nhiều màu sắc khác nhau trên một nền vải (thường là đen hoặc trắng) để làm ra hoa văn thổ cẩm. Chính lối sử dụng, phối hợp giữa các màu trên cùng một hoa văn đã tạo nên sự độc đáo của thổ cẩm.
Trên một tấm thổ cẩm, các khối màu được sử dụng thường là những khối màu tươi với lối dùng màu tương phản nhằm tôn nhau lên như sự kết hợp giữa các màu: trắng đen, mờ đậm, đó vàng, đỏ xanh lá cây. trắng xanh da trời… Đôi khi cũng sử dụng nhiều màu rực rỡ: tươi đỏ chóe, vàng rực. tím ngắt… tùy theo từng loại hoa văn và ý riêng của người tạo hình.
Họa tiết trên thổ cẩm Thái bao giờ cũng mang tính thống nhất trong việc tạo hình khối, màu sắc thể hiện óc thẩm mỹ nhất quán của một tộc người. Đó là việc thể hiện những hoa văn trong một đề tài nhất định theo một mô típ nhất định. Đó cũng chính là việc thể hiện tính đối xưng giữa hai mặt mâu thuẫn – thống nhất rõ rệt trên cùng một hoa văn đặt ở bên phải – bên trái, trên – dưới, hay thể hiện nắng mưa, âm – dương, đực – cái… Trên một mẫu thêu, sự phát triển của vạn vật phải được đặt trong một thế giới tương quan của trời đất xung khắc, âm dương xung khắc: nếu như có hoa đực thì phải có hoa cái, rồi mới đến quả. Nếu như có con đực thì phải có con cái…
Họa tiết hoa văn thổ cẩm Thái thường lấy để tài trong tự nhiên. Thiên nhiên Tây Bắc đa sắc vô cùng đẹp ấy đã đi vào tấm thổ cẩm một cách sinh động, hài hòa theo sự cách điệu hóa của quy luật tạo hình đã đạt tới trình độ khái quát trừu tượng tương đối cao. mang tính nhân bản sâu sắc. Thể hiện được sự hòa đồng giữa thiên nhiên với nhau và với con người. Diễn tả được tâm tư, tình cảm giữa con người trước vẻ đẹp của thiên nhiên và của con người với nhau.
Họa tiết trên “Hoa văn hoa ban” (Lai bók ban [ꪩꪱꪥ ꪚꪮꪀ ꪚꪱꪙ]) là sự cách điệu về một thảm rừng xanh điểm trắng những hoa ban nở rộ. “Hoa văn dây leo” (Lai sải bók may [ꪩꪱꪥ ꪎ꫁ꪱꪥ ꪚꪮꪀ ꪼꪣ꫁]) cách điệu về một con suối đổ thác trắng xóa, phảng phất những chùm hoa mạ treo trên cành cây buông thõng xuống mặt thác. “Hoa văn lá” (Lai baư [ꪩꪱꪥ ꪻꪚ]) là sự cách điệu về lá đơn mọc trên các nhánh hay những lá kép mọc xòe ra như tán ô. “Hoa văn mặt trời“ (Lai bók ta nghên [ꪩꪱꪥ ꪚꪮꪀ ꪔꪱ ꪹꪉꪸꪙ/ꪹꪫꪸꪙ]) là sự cách điệu về hoa đơn. “Hoa văn hoa thoóng“ (Lai bók thoóng [ꪩꪱꪥ ꪚꪮꪀ ꪖ꪿ꪮꪉ]) là sự cách điệu về những chùm hoa kép đang chúm chím nở. “Hoa văn khỉ” (Lai linh [ꪩꪱꪥ ꪩꪲꪉ]) là sự cách điệu về đàn khỉ nối đuôi nhau chuyển từ cành này sang cành khác, cây này sang cây khác. “Hoa văn rái cá” (Lai nạk [ꪩꪱꪥ ꪙꪱꪀ]) là sự cách điệu hai con rái cá một đực, một cái sống đôi hài hòa. “Hoa văn thuồng luồng nằm ngủ” (Lai ngựa non [ꪩꪱꪥ ꪹꪉꪀ ꪙꪮꪙ]) là sự cách điệu về thuồng luồng nằm ngủ hiền lành trên bãi cát ở khe vực rậm rạp cây cối. “Hoa văn cá” (Lai pa) là sự cách điệu về đàn cá đang tung tăng bơi lội dưới nước…
Họa tiết hoa văn thổ cẩm Thái là sự cách điệu từ tự nhiên. Nhưng, đôi khi phải do chính người nghệ sĩ dân gian sáng tạo ra nó giải thích, người xem mới có thể tưởng tượng ra được. cảm nhận được nội dung sâu xa và ẩn ý của nó ngay trên cả một tấm thổ cầm có hoa văn đơn giản. chưa nói đến hoa văn phức tạp. Chỉ có sự am hiểu về văn hóa, xã hội Thái, người xem mới “giải mã” được, cảm nhận được nội dung và vẻ đẹp mang tinh nhân bản như trong họa tiết hoa văn thổ cẩm có tên “Hoa văn mặt trời“ (Lai bók ta nghên [ꪩꪱꪥ ꪚꪮꪀ ꪔꪱ ꪹꪉꪸꪙ/ꪹꪫꪸꪙ]). Hoa văn mặt trời là sự cách điệu từ một cây hoa có tên như thể sinh sôi, phát triển ở núi rừng Tây Bắc và cũng là sự cách điệu hình ảnh của mặt trời mặt trăng. Sự cách điệu thứ nhất thể hiện được một không gian Tây Bắc. Sự cách điệu thứ hai thể hiện được văn hóa Thái Tây Bắc mang những yếu tố và đặc điểm của cư dân nông nghiệp, khả chủ động trong sản xuất nhưng vẫn còn lệ thuộc vào tự nhiên. Song, cái độc đáo ở hoa văn này lại nằm ở chính phần cách điệu mà dân gian Thái gọi là ”cỏ đả” hay “cỏ bók ta nghên”chiểm một diện tích rất nhỏ nằm bên cạnh bông hoa cách điệu. Khi được gọi là “cỏ bók ta nghên” nó cũng chỉ đơn giản là sự cách điệu từ một cây có thực, nở ra hoa mang tên như thế. Khi được gọi là “cỏ đả” là sự cách điệu hóa một hình ảnh nhìn thấy trong mặt trời mặt trăng, rõ nhất là ở mặt trăng mà người Việt (Kinh) gọi là chú Cuội cây đa. Chính hình ảnh này cho phép người ta liên tưởng đến hình ảnh trong một câu ca phản ánh xã hội Thái mà bất kỳ người Thái nào cũng thuộc, cũng hiểu:
| ꪹꪚꪙ ꪹꪯꪷꪥ ꪹꪚꪙ! ꪒꪱꪫ ꪹꪯꪷꪥ ꪒꪱꪫ!
Bường ơi bườn! Đào ơi đào ꪎꪱꪫ ꪔꪾ ꪹꪄ꫁ꪱ Xào tằm khảu ꪹꪖ꫁ꪱ ꪶꪒ꪿ꪀ ꪬꪮꪀ ꪹꪀ ꪢꪴ Thảu lốc hók cừa mù ꪎꪮꪉ ꪶꪔ ꪜꪴ ꪠ꫁ꪽ ꪹꪋꪀ Xòng tồ pù phẳn chựak ꪎꪮꪉ ꪶꪔ ꪹꪨꪀ ꪙꪮꪙ ꪹꪫꪸꪙ Xòng tồ lứak non vên ꪎꪮꪉ ꪶꪔ ꪹꪐꪸꪙ ꪹꪜ꪿ꪱ ꪜꪲ꪿ Xòng tồ nhền páu pí ꪎꪮꪉ ꪮꪲ꪿ ꪙ꫁ꪮꪥ ꪔꪾ ꪹꪄ꫁ꪱ ꪬꪱꪚ ꪄꪮꪙ Xòng ý nọi tằm khảu háp khòn
|
Trăng hỡi trăng! Sao hỡi sao!
Gái giã gạo
Già nhổ tóc bạc cho lợn ăn
Hai con cua bện thừng
Hai con ruồi trâu ngủ trưa
Hai con chồn thổi sáo
Hai cô gái (nhỏ) giã gạo một gánh |
Chuyển qua một họa tiết hoa văn khác có tên là “Hoa văn thuổng luồng nằm ngủ” (Lai ngựa non). Hoa văn này có thể “giải mã“ và hiểu được nội dung, ẩn ý của nó khi am hiểu nhất định về văn hóa xã hội Thái trong bối cảnh chung của văn hóa, xã hội Đông Nam Á.
“Hoa văn thuổng luồng nằm ngủ” cũng là sự cách điệu vẽ một con vật, mà con vật này không có thực, nhưng vẫn mang đặc thù văn hóa Thái rõ rệt. Thuổng luồng theo sự tưởng tượng của người Thái là một con vật thuộc loài rắn, có thân hình to như cây cột nhà, mình dài đến trăm thước, thân phủ nhiều lớp vẩy có màu sặc sỡ, mào đỏ chói, dựng ngược, răng nghiêng nhiều vào phía trong… Con vật chủ yếu sống ở dưới nước nơi có những dòng chảy mạnh vào khe vưc tạo thành vũng (tiếng Thái gọi là văng) làm cho nước có màu xanh tựa như đáy hồ. Con vật cũng có thể sống trên cạn, đặc biệt hay phơi minh dưới nắng lúc ban mai hoặc hoàng hôn trên bãi cát. Dù ở dưới nước hay trên cạn. thuổng luồng cũng đều được xem là một loại thần linh thiêng bậc nhất. Khi ở dưới nước là thần nước (chảu nặm) là mẹ ~ mang tên “Nàng“. Khi ở trên cạn là chủ đất (châu đỉn) là cha mang tên “Tạo” (đôi khi được biểu hiện là loài chim én làm tổ trong hang động). Thuổng luồng khi là thần nước thì đại diện cho sức mạnh tự nhiên. có thể gây ra lũ lụt. hạn hán, sụt lở đất, động đất… từ đấy này sinh ra tục cùng thần nước ở vũng được gọi là “văng mương[ꪫꪰꪉ ꪹꪣꪉ]”.
Thuồn luồng khi ở cương vị thần đất lại là trụ cột. Linh hồn của bản mường, từ đó nảy sinh tục cúng thần đất ở nơi được gọi là “pom minh mương[ꪜꪮꪣ ꪣꪲ꪿ꪉ ꪹꪣꪉ]”. Tục cúng thần nước ở “văng mương” và cúng thần đất ở “pòm minh mương” là hai tín ngưỡng quan trọng trong tín ngưỡng thái. Nếu là bản – mường thuộc ngành Thái Trắng thì cúng trâu đen ở “văng mương”, cúng trâu trắng ở “pòm minh mương”. Còn nếu là bản – mường thuộc ngành Thái Đen thì việc hiến tế ngược lại: cún trâu đen ở “pom minh mương” và cúng trâu trắn ở “văn mương”. Việc hiến tế là này cơ sở quan trọng đầu tiên cho việc giải thích nguồn gốc ở sự phân chia nhóm tộc người Thái, ngành Thái và văn hóa Thái trong mối quan hệ với các dân tộc ở Đông Nam Á khác.
Như vậy, mỗi một họa tiết, trên hoa văn trên thổ cẩm Thái không chỉ thể hiện sự khéo léo của bàn tay phụ nữ, óc thẩm mỹ tinh tế của một tộc người mà còn chứa đựng cả những giá trị văn hóa tộc người rõ rệt.
Ghi chú:Nguyên tác Hà Bá Tâm – Văn hóa tộc người Thái, Nxb QĐND năm 2016
Những hình ảnh thổ cẩm Thái khác:
