Bài viết này được chúng tôi tổng hợp theo nhiều nguồn khác nhau. Cốt chuyện chủ yếu dựa theo sách Văn hóa tộc người Thái – Nxb QĐND 2016
THUỞ ĐẦU LỊCH SỬ QUAN HỆ VỚI CÁC TRIỀU ĐẠI PHONG KIẾN ĐẠI VIỆT
…Tạo Xuông, Tạo Ngần thuộc dòng dõi tạo đất Tum Hoang ngày xưa đã dẫn dắt tới Mường Lò vào thế kỷ X. Họ cùng nhau khai khẩn ruộng đồng, biến Mường Lò thành vựa thóc của vùng Tây Bắc Việt Nam.
…Vào thời Lý Thánh Tông (Nhật Tông) năm Long Chương Thiên Tự thứ 2 (1067) “…mùa xuân, Ngưu Hống và Ai Lao lần đầu tiên đem vàng, bạc, trầm hương, sừng tê, ngà voi đến cống…”
Đến đời Trần. [sử sách Đại Việt có ghi: Năm 1329, Ngưu Hống ở đạo Đà Giang nổi loạn, vua Trần Hiến Tông còn nhỏ, Thượng hoàng Trần Minh Tông trực tiếp cầm quân đánh dẹp. Điều này cũng đúng với sách Quam Tô Mương (QTM). Vào thời Tạo Ngu Háu cai trị Mường Muổi, còn vị vua mà QTM nhắc đến có tên Minh Hoàng – AD bổ sung]
Cuối đời Trần sang đời Hồ. Xã hội Thái lúc này tổ chức theo mô thức bản mường đã hoàn thiện. Các mường quy thuận về trung tâm mường lớn Mường Muổi (Thuận Châu – Sơn La). Vào gia đoạn này, trung tâm Mường Muổi đã phát triển cực thịnh dưới thời thủ lĩnh Ta Ngần (cháu nội Tạo Ngu Háu) năm Cắt Xảư 1390 [tức năm Kỷ Tỵ – AD bổ sung] đến năm Cáp Xngạ ( Giáp Ngọ – 1418). Vị thủ lĩnh lớn này đã được “Vua Kinh tin dùng, vua Lào mến phục” (Pua Keo ha, pua Lao hặc).
Vị trí chiến lược của quê hương người Thái đã được triều đình và người đương thời đánh giá rất cao. Điều đó thể hiện trong bài phú “Thiên Hưng trấn” của danh nho Nguyễn Bá Thống. Trong đó có đoạn ghi: “Quan ải Ai Lao liên lạc tiện đường. Biên giới Vân Nam khống chế mọi mặt. Đây là nơi xung yếu của Bách Man, cửa ngõ của Lục Chiếu, che giữ các trấn như giậu như phên. Án ngữ miền thượng du làm then làm chốt..”.
Năm 1407, nhà Minh xâm lược Đại Việt. Đèo Cát Hãn (tên thật là Cướt Căm – một thủ lĩnh ngưởi Thái Trắng cai trị đất Mường Lay, lúc này thuộc nhà Minh) đã đem 4000 quân hỗ trợ quân Minh đánh Đại Việt.
Theo Minh sử, năm 1405, Đèo Cát Hãn dâng sớ lên triều đình nhà Minh tố cáo nhà Hồ đánh chiếm 7 trại Mãnh Man thuộc châu Ninh Viễn dưới quyền Đèo Cát Hãn,, vốn thuộc phủ Lâm An tỉnh Vân Nam, giết con rể của ông và bắt con gái của ông để khống chế. Trong các lý do mà nhà Minh viện ra khi sang đánh nhà Hồ có lý do này. Nhà Hồ lúc đó yếu thế nên phải trả lại Đèo Cát Hãn những trại này – Theo wikipedia.org. (http://vi.m. wikipedia.org/wiki/Đèo_Cát_Hãn).
Năm Hặp Xảư (Ất Tỵ – 1425), Xa Khăm Xam đã cùng lực lượng nghĩa quân Áo Đỏ của Mộc Châu gia nhập quân khỏi nghĩa của Lê Lợi.
Tháng 3 – Bính Ngọ (1426), nghĩa quân Xa Khăm Xam đã giải phóng toàn bộ đất Mộc Châu và giúp vua Lê Lợi đánh dẹp Cướt Căm ở Mường Lay.
Năm 1427, Xa Khăm Xam với tên phiên âm Sa Khả Sâm được vua Lê Lợi phong chức Đồng Bình Chương sự tri Đà Giang, trấn Thượng Bạn, tước Quan Phục hầu là Nhập nội Tư không; các con của ông là Lộc, Khát, Bàn, Điểm đều được nhậm chức Đại tướng quân. Tháng 9 – Đinh Mùi 1427, Xa Khăm Xam chiêu dụ được Đèo Cát Hãn quy thuận nhà Lê.
Năm 1428, Lê Lợi lên ngôi vua lập ra vương triều Hậu Lê. Xa Khăm Xam được mang quốc tính là Sa Khả Sâm.
Thế kỷ XVI – XVII miền Tây Bắc mang tên gọi tiếng Thái là Xíp Hốc Châu Tay (ꪎꪲꪚ ꪶꪬ꪿ꪀ ꪹꪊꪱ ꪼꪕ – Mười Sáu Châu Thái). Mường Muổi ở vị trí trung tâm thu hút 15 mường quy thuận triều đình. Thủ lĩnh châu mường này được triều đình gọi là Đại chi châu. Đại chi châu được phong tước lớn, chẳng hạn, Đại Tư mã, Tư Mã chính ngạch, Thiếu Bảo…
Thế kỷ XIII khu vực Mười Sáu Châu Thái bị các toán giặc cỏ là Phẻ, Pong, Nhuồn, Giảng tràn từ Vân Nam vào cướp Phá. Ở châu Mường La có thủ lĩnh Cầm Bun Phanh đã chỉ huy quân đánh đuổi giặc cỏ ra khỏi quê hương. Ông đã được vua Lê Hiển Tông, niên hiệu Cảnh Hưng (1740 – 1786) phong tước Gia nghĩa Tướng quân chức Đại chi châu trông coi Mười Sáu Châu Thái.
Ở đồng bằng khi ấy có […] là Hoàng Công Chất khởi nghĩa chống lại triều đình Lê […] đã vận động vào vùng Tây Bắc, xây dựng căn cứ địa ở cánh đồng Mường Thanh. Tại đây ông đã được hai thủ lĩnh người Thái là Lò Ngải và Bạc Cầm Khanh giúp sức đánh đuổi giặc Phẻ, Pong thu phục Mường Thanh và 6 châu mường khác trong 16 châu Thái.
THỜI CHỐNG PHÁP ĐẾN NAY
Cuối thể kỷ XIX, trước họa xâm lăng của thực dân Pháp, các châu mường Thái đã đứng về phái chủ chiến của triều đình nhà Nguyễn do Tôn Thất Thuyết chủ trương, hưởng ứng chiếu cần vương của vua Hàm Nghi. […] Nghĩa quân của các châu mường Thái đã tham gia và cùng làm nên hai trận chiến thắng ở Cầu Giấy và trận đánh phòng thủ Sơn Tây. Tiểu biểu trong thời kỳ này có các thủ lĩnh: Điêu Văn Toa (Phong Thổ – Mường Xo), Xa Văn Nọi (Mộc Châu – Mường Sang) và Cầm Văn Thanh (Mai Sơn – Mường Mụa).
Vào năm 1914 – 1916, người Thái cùng người Hoa ở Tây Bắc đã nổi dậy chống thực dân Pháp. Cuộc khởi nghĩa bị thực dân Pháp đàn áp, các thủ lĩnh Thái bị cách chức, đày biệt xứ và một số bị tử hình. Trong số đó có Cầm Văn Tứ, Lường Văn Hôm thụ án biệt xứ, bị giam giữ ở nhà lao Thái Nguyên rồi tiếp tục theo Lương Quang Ngọc và Đội Cấn khởi nghĩa năm 1917. Khi cuộc khởi nghĩa thất bại, các ông đều hi sinh cho xứ sở.
Đặc biệt trong chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ, cộng đồng người Thái cùng các dân tộc Tây Bắc đã giúp sức cho chiến dịch bằng cả vật chất và con người, chở che bộ đội cùng tạo nên chiến thắng lừng lẫy trấn động địa cầu. – AD bổ sung.
[…] Trong quá trình chiến đấu ấy, đến nay, cộng đồng người Thái ở Việt Nam đã có nhiều cán bộ chiến sỹ được Nhà nước tuyên dương danh hiệu AHLLVTNN. Tại tỉnh Sơn La có ba anh hùng: Vi Văn Pụn (Thường Tiến, Phù Yên), Đèo Văn Khổ (Chiềng Ngần, Tp. Sơn La), Cà Văn Khum (Chiềng Cơi, Tp. Sơn La). Tỉnh Điện Biên có AH Tào Văn Tem (Chà Tở, Mường Lay), Tòng Văn Kim (Thanh Luông, huyện Điện Biên). Tỉnh Lai Châu có AH Tòng Văn Chô (Na Cang, Than Uyên). Tỉnh Thanh Hóa có đến bảy AH gồm có: Hà Công Định (Thọ Bình, Triệu Sơn), Lục Vĩnh Tưởng (Thanh Lâm, Như Xuân), Hà Văn Kẹp (Kỳ Tân, Bá Thước), Lương Văn Xuân (Lũng Cao, Bá Thước) Lò Văn Bường, Hà Văn Thanh, Cầm Bá Tùng ở các xã Thanh Cao, Lương Xuân và Luận Khê huyện Thường Xuân…
Theo Văn hóa tộc người Thái, NXB QĐND năm 2016 (Cầm Trọng – Chu Thái Sơn – Chủ biên)
Bổ sung từ wikipedia.org
Lịch sử văn hóa dân tộc Thái tổng hợp