- Lưu ý: Nội dung bài viết được trích từ Tư liệu về văn hóa và xã hội dân tộc Thái của Nxb KH&XH xuất bản năm 1977 (Cầm Trọng – Khà Văn Tiến – Tòng Kim Ân)
Có nhiều điều sau đây đã không còn phù hợp, chúng tôi chia sẻ chỉ mong muốn mọi người hiểu biết thêm về luật hôn nhân bản mường xưa.
Theo lệ bản mường, người con trai đón vợ về dù đã được mấy năm, nếu người con gái chưa thực ăn cùng mâm, ngủ cùng màn với mình, thì chưa coi là nên vợ, nên chồng. Nếu người con gái đã ăn cùng mâm, ngủ cùng màn với mình kể từ ngày nào, tháng nào thì coi là nên vợ, nên chồng từ ngày đó(1).
Chiếu theo luật, trong trường hợp người con gái phải trả của cho nhà chồng, thì các thứ tiền như tiền lót nhà (ꪹꪉꪷꪙ ꪵꪄꪉ ꪹꪭꪙ), tiền xanh rửa chân (ꪹꪉꪷꪙ ꪢꪷ꫁ ꪹꪎ꫁ ꪔꪲꪙ), tiền vòng tặng mẹ vợ (ꪹꪉꪷꪙ ꪹꪄ꫁ꪱ ꪵꪄꪙ ꪵꪣ꪿), tiền thay chỗ ngủ (ꪹꪉꪷꪙ ꪶꪜꪒ ꪕꪲ꪿ ꪢꪮꪙ) thì không phải trả lại. Đồ chăn đệm hôm người con gái tặng nhà trai (ꪹꪋ꪿ꪉ ꪡꪱ, ꪹꪋ꪿ꪉ ꪶꪬ꪿ꪣ), nhà trai được lấy.
Luật định, nếu người con gái đi lấy chồng được một đến tám tháng mà chết, nhà gái phải trả lại của cho nhà trai; nếu được 9 đến 10 tháng mà chết, nhà gái phải trả lại của cho nhà trai 2/3; nếu được 11 đến 12 tháng mà chết thì nhà gái phải trả của cho nhà trai 1/2. Nếu người con gái về nhà chồng trừ trên một năm trở lên thì nhà gái chỉ phải trả của cho nhà trai 1/3. Nếu người con gái chết mà có đứa con thay mặt (ꪩꪴꪀ ꪹꪝꪷꪒ ꪘ꫁ꪱ), nhà gái không phải trả lại nữa.
Theo luật, nếu nhà trai muốn xin đòi lại của trong trường hợp người con gái chết, thì phải làm hiếu (ꪹꪥꪸꪒ ꪠꪲ) cho người con gái. Nếu không làm hiếu, thì nhà trai mất không của.
Luật định, nếu người con trai lấy vợ được một tháng đến ba năm mà chết thì, chủ mái muốn gả cho ai thì gả; Nếu vợ chồng đã có con trai, mà chồng chết, chủ mái chỉ được quyền gả người con gái trong trường hợp nuôi được đứa cháu. Nếu chủ mái không nuôi được đứa cháu, lại bảo người con gái về nhà lúng ta, thì tiền xanh rửa chân (ꪹꪉꪷꪙ ꪢꪷ꫁ ꪹꪎ꫁ ꪔꪲꪙ), tiền vòng tặng mẹ vợ (ꪹꪉꪷꪙ ꪹꪄ꫁ꪱ ꪵꪄꪙ ꪵꪣ꪿), tiền thay chỗ ngủ (ꪹꪉꪷꪙ ꪶꪜꪒ ꪕꪲ꪿ ꪢꪮꪙ) nhà gái không phải trả cho chủ mái. Nhà gái chỉ phải trả tiền cá hua thôi. Nếu bên lúng ta tự đến xin đón con gái mình về và tự được gả con gái đi lấy chồng lần nữa thì các thứ từ tiền cá hua, tiền xanh rửa chân (ꪹꪉꪷꪙ ꪢꪷ꫁ ꪹꪎ꫁ ꪔꪲꪙ), tiền vòng tặng mẹ vợ (ꪹꪉꪷꪙ ꪹꪄ꫁ꪱ ꪵꪄꪙ ꪵꪣ꪿), tiền thay chỗ ngủ (ꪹꪉꪷꪙ ꪶꪜꪒ ꪕꪲ꪿ ꪢꪮꪙ) đều phải trả lại cho nhà trai cả. Đó là vì một con gà không được dùng làm đồ cúng hai lần, một nàng không được gả chồng hai bận.
Dù trường hợp bên nhà chồng hay nhà mình gả chồng cho con gái góa(2), lúng ta cũng phải cúng hồn rể cũ. Nhà chồng mới phải làm mâm cơm cúng (ꪹꪡꪙ ꪊꪾ) và khi cúng, nhà chồng mới phải bỏ tiền vào mâm cúng. Khi đó, lúng ta mới đứng ra làm và lễ cúng mới coi là xong. Còn tiền cá hua giải quyết như lệ cũ đã quy định. Khi lấy chồng trước, tiền cá hua định là bao nhiêu, lần lấy chồng sau chỉ được định mức bằng đấy. Nếu người con gái đã có con với người chồng trước, cứ có một đứa con, tiền cá hua phải bớt đi một lạng. Nếu là nhà quý tộc (ꪝꪴ ꪨꪺꪉ), cứ một đứa con phải tính rút đi một nén.
Con trai không được ăn cá hua của mẹ. Anh em con chú con bác ruột (ꪝꪲ꪿ ꪙ꫁ꪮꪉ ꪶꪭ꪿ꪣ ꪜꪴ꪿, ꪶꪭ꪿ꪣ ꪹꪜ꫁ꪱ), họ hàng cũng vậy. Chỉ có chủ mái được ăn cá hua thôi. Chủ mái chỉ có thể là bố mẹ chồng cũ, chú bác ruột chồng cũ, anh em cùng cha, cùng mẹ của chồng cũ. Nếu những người đó không còn sống, tạo được ăn cá hua. Đó là chủ mái nuôi được cháu. Nếu không tạo ăn mới đúng luật./.
Ghi chú:
(1) Trên thực tế, điều này khó đinh lắm vì ở các vùng người Thái, trước ngày giải phóng, tồn tại chế độ ở rể. Rể phải về ở nhà gái trong một thời gian nhất định. Khi về nhà chồng, có khi cô dâu đã mang theo 2, 3 con rồi. Nếu như ở Tây Bắc Việt Nam, trong thời gian ở rể, sau thời kỳ non quản, có tổ chức lễ xú phả tức lễ chung chăn, chung gối cho hai vợ chồng. Lúc đó, mới coi là nên vợ nên chồng. Đối với quý tộc, đón dâu về ngay và cho cuông hay nhốc hoặc gia nô đi thay.
(2) Gái góa: ꪵꪣ꪿ ꪢ꫁ꪱꪥ