Dòng họ được diễn tả ở từng vùng khác nhau bằng khái niệm: Đẳm, xính, vả.
Nguồn: fb/Lịch sử Sơn La
Đẳm ꪒꪾ꫁ khái niệm này thay đổi theo từng vùng. Ban đầu bao gồm tất cả các thành viên đang còn sống hay đã chết trong một dòng họ. Sau Đẳm thu hẹp bao gồm những người cùng một chi, tức cùng tòng tộc (Thái Trắng). Mỗi tông tộc có một trưởng đẳm – ꪹꪊ꫁ꪉ ꪒꪾ꫁(cốc đẳm ꪶꪀ꪿ꪀ ꪒꪾ꫁, chảu đẳm ꪹꪊ꫁ꪱ ꪒꪾ꫁). Người trưởng đẳm là người lớn tuổi nhất, và thuộc thế hệ cao nhất trong họ. Khi người cả chết, chức trưởng đẳm chuyển sang người thứ hai rồi thứ ba. Cuối cùng khi thế hệ này chết hết, chức trưởng đẳm lại chuyển sang người con đầu của ngành trưởng…
Người trưởng đẳm trông coi nhà đẳm (ꪹꪭꪙ ꪒꪾ꫁). Ở đây có treo các tạy lo của các chủ gia đình. Hàng năm, toàn đẳm tổ chức cúng đẳm, cả họ góp tiền mua lợn cúng, sau đó từng nhà về cúng ma nhà (phi hươn). Trưởng đẳm được nhận ruộng đẳm (ꪙꪱ ꪒꪾ꫁) có trách nhiệm giải quyết những việc xảy ra trong đẳm.
Ở vùng Thái Đen, khái niệm đẳm này đã bị thay đổi, chỉ còn bao gồm thành viên đã mất trong một dòng họ, những người đã chết trong một dòng họ sẽ chung sống ở một khu vực riêng. Ở đây, khái niệm đẳm được thay thế bằng khái niệm chủm mú – ꪊꪴ꫁ꪣ ꪢꪴ꪿.
Xính – ꪎꪲ꪿ꪉ có thể là từ tính vay mượn của người Hán. Vả – ꪪ꫁ꪱ là khái niệm của người Thái, ở vùng Tày không thấy có. Hai từ Xính, Vả nghĩa lẫn lộn, có thể từ xính có nghĩa hẹp hơn. Người Thái thường có câu “Hai ta nếu không chung một xính thì chung một vả; Nếu không chung một vả thì cũng chung một mường”.
Từ Vả thường ghép với từ khác để chỉ một quan hệ cụ thể trong một dòng họ. Ví dụ: vả hua đăm – ꪪ꫁ꪱ ꪬꪺ ꪒꪾ, vả hua đón – ꪪ꫁ꪱ ꪬꪺ ꪒ꪿ꪮꪙ, chỉ những người có quan hệ với người chết chít khăn đen, chít khăn trắng khi đưa đám; vả lón thay- ꪪ꫁ꪱ ꪨ꪿ꪮꪙ ꪼꪖ: người trong họ có quyền hưởng gia tài nếu người chết không có con nối dõi. Vả lón thay, nghĩa đen là họ rút lưỡi cày, người được quyền thừa tự thực tế chỉ được hưởng những thứ lễ vật đã quy định thuộc về chủ nhà (ꪹꪊ꫁ꪱ ꪹꪭꪙ): lưỡi cày, chài, ninh sôi, kiếm, súng, ngựa, trâu. Muốn lấy lưỡi cày phải hơ lửa mới rút được ra. Vả lón thay có nghĩa là như thế.
Nội dung bài viết được trích từ Tư liệu về văn hóa và xã hội dân tộc Thái của Nxb KH&XH xuất bản năm 1977 (Cầm Trọng – Khà Văn Tiến – Tòng Kim Ân) trang 447 và trang 448.