“Lai nộc Yềng” (Truyện chim Yểng) là một truyện thơ dân gian Thái – Nghệ An, rất được đồng bào yêu thích. Yêu thích bởi nội dung câu chuyện hấp dẫn, ly kỳ và lời thơ Thái trong sáng, trau chuốt, điêu luyện.
Truyện kể về Hiền Mương/Hiền Tạo, tức Tạo Hiền, Cầm Hiền, chủ mường Quỷ Châu cũ (Nghệ An), đã lớn mà chưa lấy vợ, nghe tin ở Mường Luộc, Chiềng Van (Thanh Hóa) có nàng Ỏn La xinh đẹp, lại khéo dệt vải, thêu thùa, liền muốn hỏi nàng làm vợ. Cử ai đi dạm hỏi nàng đây? Chủ mường mở rượu cần mời mọi người lại hiến kế. Đường sá xa xôi, núi non cách trở, ai cũng ngại đi. Có người xin phép nói: “Nhà chủ có nuôi các loài chim chóc, hay là sai chúng đi dạm hỏi trước, rồi sau đó ta đi cũng được”. Hiền Mương thấy phải, liền quay ra sai chim đi. Nhưng không phải chim nào cũng muốn đi. Chim Tý Dắp, Bói Cá, Phượng Hoàng, Bồ Câu, Háng Cạng, Cò, Cu Gáy, Chích, Sáo, Vẹt, Vịt, Đại Bàng, v.v.. đều tìm cách từ chối. Cuối cùng thì chim yểng phải đi. Vợ chồng Yểng chỉ yêu cầu chủ mường cho gói cơm, trầu cau ăn đường, thuốc lào để hút. Hiền Mương liền sai chim Chích Chóng đi hái lá dong về gói cơm, bảo mọi người hái trầu cau cho đủ và còn cho chim Yếng thêm chuối ăn đường. Hiền Mương cho người viết thư rồi buộc vào gốc cánh, gốc đuôi chim.
Khi lên đường, đôi vợ chồng chim Yểng ai cũng muốn đi trước để được may mắn! Yểng vợ đòi đi trước để cho chồng “ngắm” và bảo là phải bay lên đậu xà nhà để trông mường trước lúc đi. Yểng chồng, thì bảo đi đường phải để đàn ông đi trước, đàn bà mang gói cơm. Cuối cùng Yểng vợ giành đi trước. Đôi Yểng bảo nhau hãy bay vài vòng cho chủ Mường xem rồi mới bay đi.
Đôi chim bay qua bản mường, ngăm núi non Quỳ Châu (cũ) hùng vĩ, sông suối lấp lánh chảy về xuôi, bản mường trù phú đông vui, ruộng đồng tươi tốt… Thấy cây si chín dưới bến, Yểng chồng muốn xuống ăn với đàn, Yểng vợ bảo đừng xuống kẻo người ta bắn. Gặp qua bay ngang qua hỏi: “Vợ chồng Yếng đi đâu sớm vậy?”. Yếng trả lời: “Hiền Mương sai chúng tôi đi đưa thư, hỏi vợ thay chủ”. Đến nơi giáp mường, Yếng đậu xuống núi ăn trưa. Chim Yểng bay sang đến đất Chiềng Van, nhập vào đàn bồ câu nhà nàng Ỏn La ra sông uống nước, cùng bay về đậu trên cây cọ, cây thị, rồi cây dừa, và chuyền xuống đậu nhà nàng. Đầu sàn nhà nàng có khung cửi, nhưng không thấy nàng đâu. Thấy 2 cô gái Xá là đầy tớ trong nhà đi múc nước về, Yểng cất tiếng hỏi: “Nàng đi đâu mà nhà vắng vẻ?”. Chúng bảo nàng đưa đầy tớ đi cấy ruộng và làm cỏ rẫy. Chờ một lúc thì thấy nàng Ỏn La đi làm về, tay cầm lá cọ che nắng. Da nàng trắng trẻo, người nàng sáng như gương, ngón tay thon như thỏi vàng đúc. Nàng mặc váy dài, theo sau là đầy tớ cầm hộp trầu cau.
Nàng lên nhà, ăn cơm, ăn trầu, rồi ngồi vào khung cửi dệt vải. Chim yểng chuyền xuống thấp, đậu vào khung cửi, rồi đậu vào tà áo nàng, chào hỏi. Nàng hết sức ngạc nhiên, người hóa sốt, nghĩ là “ma làm”. Nàng hỏi mẹ thì mẹ bảo đi bói xem sao. Bói thì thầy mo bảo chim từ Quy Chú Pu Quai thay chủ Hiền Mương đến trao thư, hỏi nàng làm vợ. Nàng hãy về mở rượu cần tiếp chim, để chim cúng rượu, trao thư. Ỏn La về nhà, mở rượu, mời họ hàng đến, mời chim “cúng rượu”. Đầu tiên chim từ chối, nói rằng không biết cúng, nhưng nàng On La bảo đây là rượu “mời hai họ”, nên chim phải “cúng rượu”. Chim cúng thành thục, ai cũng khâm phục. Cúng xong, mọi người uống rượu, được ba tuần rượu chim mới thưa chuyện, trao thư. Họ gái và nàng On La biết lúc này việc Hiền Mương muốn hỏi nàng làm vợ là “nghiêm túc”, liền thách cưới (có nhiều dị bản) rằng phải có vàng bạc, lợn làm đám cưới (đây là điều đương nhiên), 30 giỏ gan mọt và 30 giỏ phổi bọ gà ướp chua, voi điên, hổ cuồng, bò tót (cái này cực khó, thậm chí không thể). Chim nói là “chủ chúng tôi có”. Nàng Ỏn La đành phải viết thư trả lời Hiền Mương, gửi chim đư về cùng món quà biếu là chăn hoa. Chim về, báo lại với chủ. Hiền Mương vô cùng sung sướng, gọi mọi người đến chuẩn bị lễ cưới. Chàng còn vào rừng gọi cả các loài chim về để được “ngắm” nàng.
Đến hẹn, đoàn nhà trai sang nhà gái. Đầu tiên, họ đến nhà ông mối, rồi ông mỗi dẫn đến nhà gái. Họ gái đón tiếp, làm các nghi lễ đón dâu. Nhưng nàng On La không ra khỏi buồng. Qua đêm, gần sáng, đến khi sắp rước dâu, nàng mới bảo hai đứa hầu gái đem trầu cau ra mời chàng rể ăn. Hai đứa này vốn ghen tỵ với nàng, nhân cơ hội này muốn phá đám cưới, may ra có thể lấy Hiền Mương làm chồng. Chúng liền quay trở vào buồng nói lại với nàng rằng chàng là người rất xấu xí, dị dạng ( mắt chột, cằm vênh, tay khuỳnh, gầy yếu, tai điếc ). Nàng nghe vậy, hết sức đau khổ cho thân phận của mình, quyết quyên sinh, dặn lại mẹ. Hiền Mương không thấy nàng ra, biết là đã thất bại, phải ra về. Mọi người đi rồi nàng Ỏn La mới ra đầu sàn nhà trông theo. Biết mình bị lừa, uất quá, nàng ngã sản chết, ôm theo mối hận tình.
Theo lời giới thiệu cuốn sách LAI NỘC YỀNG (Quán Vi Miên, Lang Văn Nguyệt)