Cuối thế ky XIV đầu thế kỷ XV, Chúa Ta Ngần xây dựng Mường Muổi lớn mạnh, các mường Mười sáu châu Thái quy thuận Mường Muổi. Chúa Ta Ngần uy danh lừng lẫy. Sau khi mất, Chúa Ta Ngần giao lại bản mường cho Pha Nhù cai quản.Pha Nhù lộng quyền, bô lão không phục. Phạ Nhu bị vua Lào phế. Mứn hằm lên làm chúa Mường Muổi.
Từ lúc Pha Nhù lên làm chúa, dòng họ tạo giống như cây bị ngấm nước chóng mục. Chúa không chăm lo sếp đặt bản mường. Bô lão tả hữu khuyên răn chúa, chúa để ngoài tai, chỉ nghe lời xúc xiểm. Chúa tham lam của cải, không biết thương người già, con trẻ, hay ức hiếp con gái. Chúa cậy thế, động một chút là nhăn mặt, nắm chuôi gươm, trái ít, bắt phạt trâu, trái nhiều bắt làm tôi tớ, nhân dân oán thán, bô lão không phục, không tin sang kiện phạ chảu.
Thuở ấy, đất Chiềng Đông, Chiềng Tòng, Phạ Xam Xen Tày đã mất, Phạ Lạn Cằm Đeng lên thay.
Sau khi các bô lão Mường Muổi sang kiện về việc chúa Pha Nhù, phạ Lạn Cằm Đeng sai xen cang Hốc đến Mường Muổi xem xét. Nhưng vì có mặt Pha Nhù nên không ai dám nói thẳng với xứ giả. Xen cang Hốc đành mời Pha Nhù và Mứn Hằm sang Mường Luông. Các bô lão, các khun, các tạo cũng phải sang theo. Tại triều đình, phạ chảu lúc đầu hỏi ai tốt, ai xấu. Bô lão chỉ trả lời: “Tạo mường ai cũng tốt cả, chỉ có con hổ, con gấu mới ác thôi”. Sau phạ chảu sai căng màn chia sân ra làm hai và truyền cho Pha Nhù và mứng Hằm mỗi người đứng một bên. Phạ chảu nói: “Tất cả bô lão, khun, tạo ai ưa Pha Nhù thì đứng sang bên Pha Nhù, ai thích Mứn Hằm thì đứng sang bên Mứn Hằm”. Hầu hết mọi người đều sang bên Mứn Hằm, bên Pha Nhù chỉ có tám người.
Mứn Hằm được làm chúa Mường Muổi, còn Phạ Nhù phải đưởi đi cho ăn đất tận miền ngọn sông Nậm U, miền Pù Phang, ở đó tạo sinh ra Tạo Bong và nàng Cằm Tòng.
Mứn Hằm lại xếp đặt lại mọi việc trong bản mường. Chúa cử ông Xửa Cang làm pằn, ông Xửa Pá Viềng làm mo.
Chúa lấy nàng Cằm Pâng, con tạo Cằm Kẻo Pha Kéo ở đất Púng, đất cha sinh ra Tạo Mứn Pú, Mứn Lạn. Chúa cho Mứn Pú ở cùng, cho Mứn Lạn đi làm chủ Chiềng Pấc.
CÁC CHÚA MƯỜNG MUỔI, MƯỜNG THANH, MƯỜNG LAY MÂU THUẪN, ĐÁNH LẪN NHAU
Vua Lào Phạ Lạn Cằm Đeng mất. Phạ Xam Mứn ở Mường Thanh cậy thế dòng dõi hoàng tộc nên cũng tranh quyền, đòi Mứn Hằm cho quân đi giúp nhưng Mứn Hằm không nghe. Mường La bị quân Mường Thanh đến đánh. Mứn Hằm nhu nhược đến cầu chúa Mường Lay rồi bị quân Mường Lay cướp đất, để mặc em trai là Duông Cằm (chúa Mường La) chết oan.
Ở đất Chiềng Đông, Chiềng Tòng, Phạ Lạn Cằm Đeng mất. Phạ Nhưng và Phạ Chích Cằm tranh làm chủ. Được xen Khoa, xen Han và mứn Nọng ở mường dưới giúp đỡ, Chích Cằm đem quân đánh Phạ Nhưng. Phạ Nhưng sợ, định chạy vào Mường Dôn, Mường Tòng, Chao Tẩu chẳng may đến giữa đường bị mứn Nọng phục giết mất. Tưởng thế đã yên, nào ngờ Phạ Xam Mứn ở Mường Thanh cũng cậy thế dòng dõi phạ chảu cất quân đánh Chích Cằm. Ông cử Cằm Bong tới đòi Mứn Hằm cầm binh đi giúp. Mứng Hằm không đi, chỉ cử Tạo Pâng ở Mường Muổi, Tạo Đeng ở Mường La, Pong Đòng ở Mường Sại, pọng Phạ ở Mường É, pằn Ngần ở Mường Piềng, Ho Hé ở Mường Khiêng, quảng Đếch ở Mường Chanh lên giúp phạ Xam Mứn. Phạ Xam Mứn không vừa lòng, cho Cằm Bong đem nghìn ba trăm quân đánh Mứn Hằm. Mứn Hằm sợ chảy bỏ bản mường lớn nhờ tạo Cướt Cằm (Đèo Cát Hãn) ở Mường Lay, Tạo cho đi ăn đất Mường Lự, Mường Xo.
Chân dung Đèo Văn Trị – Hậu duệ đời thứ 7 của Đèo Cát Hãn (Cướt Cằm)
Mứn Pú, Mứn Lạn ra hàng Cằm Bong, Cằm Bong làm chủ Mường Muổi. Chúa sai Mứn Pú, Mứn Lạn đem quân lên Mường Thanh giúp Phạ Xam Mứn. Khi đến Mường Quài, có người khuyên hai tạo “đất dòng phạ chảu vẫn sẽ thuộc con cháu phạ chảu. Đất đó còn vững chắc nhờ cầu bằng gỗ lim, gỗ sến, đất phạ chảu nay voi còn đầy gầm sàn nào đã có con nào chết”. Hai tạo cho mo đi bói “đi thì bất lợi, trở về đuổi Cằm Bong thì hợp ý trời hơn”, bèn làm y lời khuyên và lời bói. Cầm Bong trở tay không kịp, chạy đến Mường Lầm, Mường Bon thì bị Mứn Pú, Mứn Lạn giết chết.
Lấy lại được Mường Muổi, hai anh em sai người lên đón Mứn Hằm về. Mứn Hằm ơn Cướt Cằm đem trả lại chúa vùng đất khi xưa chúa Pét Lạn cắt cho Ta Ngần. Bất đồ, nhân cơ hội đó, Cướt Cằm trở mặt chiếm đất Chiềng Muôn (1430). Mứn Hằm thấy vậy cầu cứu Duông Cằm ở Mường La. Duông Cằm vốn thẳng thắn, nóng nảy, thấy anh bị giặc uy hiếp, đem quân đến cứu. Tạo đóng quân ở đồng Táng, ruộng Vai, thúc Mứn Hằm ra quân trước. Mứn Hằm trì hoãn lấy cớ còn bận cúng hồn, đẩy Duông Cằm một mình đi đánh quân Mường Lay. Chúa có ý xấu nghĩ nếu Duông Cằm có bị thua, quân Mường Lay tất cũng yếu. Lúc đó ra quân sẽ thắng hoặc cầu hòa. Đúng vậy, Duông Cằm tin anh mình sẽ tiếp quân nên kéo binh đi đánh ở đồng Dôn, đồng Tòng. Đánh lâu mà quân ứng cứu không thấy, quân tạo vỡ. Tạo bị quân Mường Lay, Mường Là giết chết. Lúc đó, Mứn Hằm mới cầu hòa với Cướt Cằm. Quân bên nào bên đó rút quân như đã định.
Mứn Hằm trao quyền làm chủ cho các con Mứn Pú và Mứn Lạn. Khoa Ngấm cướp quyền làm chủ Mường La, mưu đồ diệt Mường Muổi, mưu giết Mứn Lạn, bản mường từ đó rối ren.
Tình thế đã yên ổn, Mứn Pú, Mứn Lạn xin trao đất mường lại cho cha. Nhưng chúa không nhận vì nghĩ khi gặp thời buổi khó khăn, hai anh em đã tự chèo chống được. Chúa trao bản mường cho Mứn Pú, Mứn Lạn rồi về ăn đất Chiềng Muôn. Mứn Pú lên làm chúa Mường Muổi, cho Mứn Lạn đi ăn Chiềng Pấc, tạo Hốc, tạo Pàng ăn Muổi Nọi.
Từ khi Duông Cằm chết trận, Mường La không có chủ. Con chúa là Ải Têm Mường còn nhỏ chưa trông nom được bản mường. Nhân cơ hội đó, Khoa NGấm giết Tạo Dôn, Tạo Năm cướp quyền làm chủ đất Mường La. Ông mưu diệt Mường Muổi, xúi giục Mứn Pú lật đổ Mứn Lạn. Mứn Lạn chạy về cầu vua Hồng Đức. Nhà vua sai quân lên bắt Mứn Pú đóng cũi giải về Kinh. Mứn Lạn được trở về làm chúa Mường Muổi và cho Păn Mường đi ăn đất Chiềng Pấc. Khoa Ngấm lôi kéo Păn Mường, xúi tạo Pâng, tạo Hốc phản giết Mứn Lạn.
Được tin Mứn Lạn chết, Khoa Ngầm giả vờ như có ơn nghĩa với Mứn Lạn, kéo binh cùng Păn Mường lên cứu Mường Muổi. Khi quân hai tạo đã tiến vào Chiềng Đi, hai tạo nổi chiêng trống thức tỉnh dân mường. Tran tránh trong mường ồ ạt kéo đến nhà chúa Mứn Lạn. Ở đó, Khoa Ngấm và Păn Mường đã bắt chói tạo Pâng, vu cho Tạo Pâng tội Tạo phản nghịch giết Mứn Lạn. Trai mường mới giết chết Tạo Pâng. Khoa Ngấm cử Ải Têm Mường đuổi giết nốt Tạo Hốc ở Púa Hứa, Nậm Hào. Trong khi đó, Khoa Ngấm, Păn Mường giết chết cả con cháu Tạo Pâng, Tạo Hốc.
Lại nói khi Tạo Hốc, Tạo Pâng và giết cả nhà Mứn Lạn, con nhỏ còn bú sữa của Mứn Lạn là Ngần Pằn Na được bà già Lão Lọt và các Khun Lù, Khun Xam là kẻ hầu người hạ trong nhà ẵm xuống gầm nhà và sau đem đi ẩn sau bản Xíp Pá Nưa. Ít sau họ mang con chúa sang nương nhờ tạo Cầm Ban ở Mường Piềng. Cầm Ban sợ mường mình nhỏ con cháu không lớn khong đủ ăn, bèn nói với người đi theo: nước nhỏ không chứa được cá chắm, mường nhỏ không chứa được con cháu; và sai người đưa Ngần Pằn Na xuôi thuyền xuống ở nhờ tư mã, tư đồ ở Mường Xang.
Khoa Ngấm lên làm chủ cả Mường Muổi. Nhưng bô lão không phục, truất đi đưa Păn Mường lên làm chúa. Păn Mường sinh con là Cằm Vinh ở cùng. Cầm Ban làm chủ Chiềng Muôn, Cằm Xi Lặng làm chủ Mường É. Khoa Ngấm lại về làm chủ Mường La.
Lúc đó Ải Têm Mường ăn bản Lái, bản Lồng, Păn Mường không ưa cho là ăn nhiều quá, rút chỉ cho ít ruộng rất xấu. Ruộng bé cấy được có bảy con mạ, thu được hàng năm có một bụng, thóc lép nhiều, mẩy ít. Hàng năm, tạo lại phải cống nạp cho Păn Mường vì “ruộng đó vẫn hai chủ, thóc đó vẫn hai tạo ăn”. Nhưng Ải Têm Mường vẫn sống đủ vì các bô lão và nhân dân thương yêu đùm bọc. Bô lão lúc này theo Ải Têm Mường có các ông: quan bản Hốc, bản Mời, bản Xói, bản Púa, bản Lầu, bản Nhọt, cùng hai ông Mo tên là Lù và Bứa. Ải Têm Mường sau lấy nàng Khót Ngần con Khoa Ngấm. Khoa Ngấm mới cho Ải đi ăn đất bản Cắp, bản Cút, bản Ún, Mường Bon, bản Củ, bản Kéo, bản Cơi, bản Pòn, bản Khau Hay, bản Ưng, bản Áng. Bản mường lúc này khí hậu khô nóng, mùa hay bị mất. Sau Ải Têm Mường lại xin được Khoa Ngấm cho về ăn đất Mường Khiêng nhân dịp Pằn Tòng Xàn chủ mường ở đó chết.
Ngần Pằn Na (con trai Mứn Lạn) được chúa Mường Xang (Xa Khăm Xam, tiếng Việt: Sa Khả Sâm – lúc đó được giữ chức Tư mã) nâng đỡ được vua cho làm chúa Mường Muổi, sắp xếp lại bản mường. Đưa Ải Têm Mường lên làm chủ Mường La xây dựng lại Mường La sau hoang tàn đổ nát.
Lại nói, Ngần Pằn Na ở với chúa Mường Xang, Mường Mộc đã được nhiều mùa lúa. Khi tạo khôn lớn, quan tư mã, tư đồ mới đưa Pằn Na đi hầu vua. Vua ban cho Pằn Na tước hầu, làm tổng binh xứ và sai tư mã, tư đồ đưa binh của Mường Tấc, Mường Pùa, Mường Vạt đưa Pằn Na về quê cũ. Pằn Mường bị đưa đi giết ở đất Kinh. Pằn Na lên làm chúa Mường Muổi. Phải trái rõ ràng, mọi người đều vui vẻ.
Ngần Pằn Na lấy nàng Ngần Chăn con tạo Cầm Lả Mường Xang sinh ra các tạo: Nhì, Pở, Pàn, Chăn, Pành Mường, Pành Kẻo và Bun Xung.
Thuở đó, ở Mường Lay, tạo Cằm Ky đương làm chủ, Cậy dòng dõi Cướt Cằm, tạo Cằm Tun ở Mường Bôm như cũ.
Ở Mường La, Khoa Ngấm tuổi già, cậy thế không tới hầu con cháu, khước từ nộp cống vật hàng năm cho Ngần Pằn Na. Tạo cũng không chịu nộp lễ vật hàng năm cho vua Kinh. Vua Kinh đem binh lên hỏi tội. Khoa Ngấm chạy vào che Tòi. Binh vua vây bắt được đem giết. Thế là lợn gà tan hoang, lợn lè đuôi qua, nai lè sừng lại. Bản mường thành vũng nước trâu đằm.
Chúa Ngần Pằn Na cho Tạo Tòng đi làm chủ Mường La. Đến nơi, tạo bị ốm phải quay về, ngang đường thì mất. Ngần Pằn Na lại sai viên ho hé lấy áo của Ải Têm Mường ở Mường Khiêng về bói. Được điềm tốt, lại thấy Ải Têm Mường là dòng dõi Tạo Duông Cầm, chúa thu xếp cho làm chủ Mường La. Vì Ải Têm Mường nghèo, Mường La lại bỏ tan hoang nên Ngần Pằn Na cho các quan bản: bản Tồm, bản Dồm, bản Lút, bản Xan, bản Cụ, bản Cá, bản Pọng, bản Mòn và hai ông mo Lù và Bứa cùng đi. Ngoài ra, chúa còn cho Ải Têm Mường nào là gươm chuôi gà, áo dát bạc, dát vàng, voi, ngựa cả yên, chiêng, trống, cong, áo dài đen khâu vải xanh đỏ sặc sỡ.
Chuẩn bị đầy đủ, Ải Têm Mường khua chiêng gõ trống, kéo bô lão, dân chúng rời Mường Khiêng theo đường Nong Đứa, Nong Bó Khương đến hang Phẩng. Đến đấy gặp nhiều điềm xấu, tạo bèn quay lại. Được ngày lành, tháng tốt, tạo sai mo Lù, mo Bứa, bói tìm đường tốt để đi. Đoàn tạo đi đường Khau Heo Mạ Lu, Lả, Thủm, Lè, Lào, Niểu, Nam, Phiêng, Nghè, về bản Có, bản Thé, Nà Mòn. Từ Nà Mòn, tạo tiến vào cánh đồng chính của Mường La. Đó là đồng Phủ, đồng bản Cá. Đến đây đoàn gặp một người đàn bà Xá đeo gùi bạc đang rẽ và bản Cá. Thấy đoàn người đông, bà ta sợ gỏ gùi lại chạy mất. Tạo cho là điềm tốt, điềm được của, nên đổi tên thành bản Cá thành bản Xả Chiềng Ngần (Xá cho bạc – ND) và lấy bản này làm chỗ ở tạm thời, chỗ cho người già, con trẻ buộc địu, đeo võng. Chúa bắt đầu cho trai, gái phát rừng lau, rừng sậy lập bản, làm ruộng. Năm đầu mới phát điợc một vùng từ bản Kẹ đến Chiềng Ngần, bản Cá. Năm sau, chúa cho người gọi dân chúng trước lánh nạn ẩn ở ven Nặm Pàn về. Nhờ đó, chúa có thêm người, thêm sức để khai phá. Dân chúng lấy trâu hoang để cày ruộng. Họ bẫy mãi mới bắt đủ trâu cày. Cứ hai nhà chung một con, ba nhà chung một trâu. Ải Têm Mường dựng nhà ở Chiềng Cằm làm nơi cúng đẳm, cúng hồn. Dần dần bản mương mới thành đất phủ, đất trâu như cũ.
Ải Têm Mường sinh con là: Cầm Mựt, Cầm Kheo, Cầm Cong, Cầm Lài.
Chúa Mường Muổi Ngần Pằn Na phạm tội nghịch cung nữ, bị nhà vua gán tội. Chúa mưu cầu binh vua Hán mưu phản, bị lộ, cả nhà bị xử tử, còn tạo Nộc (Bun Xung) nhờ phúc trời được tha.
Lại nói đến Ngần Pằn Na chúa Mường Muổi. Hàng năm, chúa về chầu vua. Có một lần, chúa dám nghịch nàng hầu vua. Người trong triều bắt được tâu vua. Vua cả giận, đóng cũi tống ngục. Ở tù được hai, ba năm chú đút lót người coi ngục chạy trốn theo đường sông Đà vất vả nhiều ngày mới về được Mường Muổi.
Chúa đã tưởng được ăn ngon ngủ yên. Nào ngờ, vua lại sai quan tham đốc Thái Vang (?) đến tận nơi đòi bắt về. Chúa sợ hãi sai tạo Nhi mang bốn trăm sải vải, vàng, bạc, châu báu, ngà voi, sừng tê, với các của quý nhất ở đường rừng xuống xin tha lỗi. Vua thương nên cho Ngần Pằn Na làm chúa Mường Muổi như cũ.
Nhưng sau chúa lại nghe người Lào, người Lự, người có đùi xăm, đùi vằn dụ dỗ, đem gia quyến sang nương tựa đất Chiềng Đông, Chiềng Tòng, bỏ bản mường vô chủ. Tức giận, nhà vua sai người sang gọi chúa về, nhưng chúa không theo. Vua bèn đem binh đi đánh chúa ở đất Púng, đất Cha, biến mường này thành vũng nước trâu đằm. Chúa chống cự không nổi, xin hàng và muốn về làm chủ Mường Muổi như cũ. Nhà vua không nghe, bắt chúa về làm ruộng. Được ba bốn mùa lúa chín, hẳn thù chúa một lớn, gan mật chúa một to, chúa đưa thư cầu cứu vua Hán. Ý chúa muốn mượn binh Hán diệt Kinh để cho mình làm vua cả đất Kinh và làm tôi đòi cho Hán. Bất đồ, có người biết báo nhà vua. Nhà vua sai người chặn các ngả đường, bắt được kẻ cầm thư và xử tội giết Ngần Pằn Na và các con là tạo Pợ, tạo Pàn, tạo Chăn, Pành Mường, Pành Kẻo. ĐẾN LÚC ĐỊNH GIẾT NỐT TẠO NỘC TỨC BUN XUNG, SẤM DẬY TIẾP BA HỒI. Nhà vua sai người bói thấy tạo Nộc thực là con trời, bèn không giết và để lại mong sau này sẽ sử dụng. Nhà vua thích mặt tạo Nộc ngang dọc và đầy đi ở đất Mọi, đất Mang.
Nội dung bài viết được trích từ cuốn sách Tư liệu về lịch sử và xã hội dân tộc Thái, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, năm 1977.