Thời kỳ này diễn ra vào khoảng nửa cuối thế kỷ XV và thể kỷ XVI. Giai đoạn này là giai đoạn nội chiến Mạc – Lê.
Sau khi đánh đuổi quân Đèo Cát Hãn ở Mường Lay tiến đánh bản mường trở lại yên ổn.
[Ở Mường Muổi] Cầm Vinh làm chủ. sinh con là Cầm Bạch Lùn, Cầm Bạch Cố. Cầm Bạch Hòa và nàng Ún Xuân.
Chúa cho Cầm Bạch Lùn ở cùng. cho Căm Bạch Cố ăn đất Mường É. cho Căm Bạch Món ăn đất Mường Piềng. Cầm Vinh mất. Nhân Căm Bạch Lùn còn nhỏ. Cầm Ban xuôi về tâu vua Hồng Đức. Vua ban ấn sắc cho Cầm Ban làm chúa Mường Muổi. Cầm Ban sinh con là Cầm Nhân Hòa, Cầm Nhân Xơ. Chúa cho Căm Nhân Hòa ở cùng và cho Căm Nhân Xơ đi ăn Chiềng Pấc. Cầm Ban mất, Cầm Nhân Hòa lên thay.
[Ở Mường La] Ải Têm Mường mất. Cầm Mựt lên làm chủ. Cầm Mựt tham lam, trai gái, không thẳng thắn. Bô lão không phục xin Cầm Nhân Hòa cho Cầm Kheo thay làm chủ. Cầm Nhân Hòa ưng cho.
Cầm Kheo mất, Cầm Pành thay. Cầm Pành lấy nàng Ngần Chăn, con Cầm Lả ở Mường Vạt sinh ra Cầm Ún Mường, Cầm Chom, Cầm Pằn, Cầm Mứn, Cầm Xaư, Cầm Pháư. Cầm Pành cho Cầm Ún Mường đi ăn Mường Bú, cho Cầm Chom ở cùng.
Nhưng ở Mường La, khách Kinh, Lào qua lại rầm rập, nàng Ngần Chăn không muốn con riêng của mình ở cùng, bèn xin với tạo cho Úng Mường về ở với cha và Cầm Chom về Mường Bú. Nàng phải cắt thêm đất bản Chạy, bản Bó Lý, bản Pú Pháy cho Mường La, Ún Mường mới nhận. Cầm Pằn ăn bản Kẹ giữ chức pằn, Cầm Mứn ăn bản Mé, Cầm Xaư ăn ruộng Áng giữa mường. Cầm Pháư ăn bản Tông.
Cầm Pành già rồi mất. Úng Mường lên thay. Ún Mường lấy nàng Ún Xuổm con mứn Cầm Vinh sinh ra Tòng Mường và Nho Mường.
Quan tư mã chính ngạch Bun Xung dưới xuôi trở về làm chúa, xây dựng Mường Muổi.
[Ở Mường Muổi] Hai anh em Cầm Nhân Hòa đi ăn cá đầu mùa ở bản Cuông Mường, Cầm Nhân Xơ xúi po Muối, po Tố làm lam Chiềng Pấc cầm nỏ phục bắn nhưng không trúng. Hoảng sợ, hai ông lam đánh cắp ngựa của Cầm Nhân Hòa chạy trốn. Cầm Nhân Hòa chạy về Chiềng Đi nổi cong tập hợp dân mường. Mọi người đều có mặt đông đủ, chỉ vắng po Muối, po Tố. Biết kẻ định giết mình, chúa cử binh đi đánh em ở Chiềng Pấc. Cầm Nhân Xơ sợ chạy sang Lào cùng gia quyến. Còn po Muối, po Tố chạy về xuôi gặp tạo Nộc (Bun Xung). Lúc này ông đương làm quan tư mã chính ngạch.
Số là dưới thời vua Thái Chính (48), ở Mường Dôn, Chao Tẩu có thư về trình vua. Không ai biết đọc thứ chữ đó. Vua phải triệu Bun Xung ở đất Mọi, đất Mang về xem. Bun Xung đọc được, Vua thưởng sai thao Thay, thao Nha dựng cho ông ở cửa Đông, cửa Hậu để ngày ngày được sai khiến.
Được tin anh em chúa Mường Muổi chém giết nhau, Bun Xung tâu vua việc đó để vua rõ. Nhà vua bèn ban ấn sắc cho Bun Xung về làm chúa Mường Muổi.
Bun Xung sinh con là phìa Bun, Cầm Còng và Cầm Phúc, chúa cho phìa Bun ở cùng, cho Cầm Còng ăn Mường Piềng, Cầm Phúc ăn Mường É.
Thời đó vua Thái Chính trị vì được một năm thì mất, Vua Lạn Khánh(49) được bốn năm, vua Khánh thống(50) được 10 năm đều đã mất. Vua Hồng Xộn(51) đang trị vì. Bun Xung đã ở cạnh vua dưới Kinh cho đến khi già mới được về làm chúa Mường Muổi. Nay chúa đi trầu dưới vua, không may mất ở đó. Vì đường xá xa xôi không đưa xác chúa về quê và an táng theo phong tục người Thái được, những người đi theo phải chôn chúa ở đất Kinh. Bản mường đưa phìa Bun lên thay làm chủ bản mường.
[Lại nói đến Mường La] Ún Mường không tìm được đất cho con trai ăn. Hồi đó, chỉ còn đất Mường Mụa đã hai đời từ thời Khoa Ngấm bỏ cho chúa Mường Xang ăn, Ún Mường lên xin phìa Bun cho phép đánh chiếm lại. Phìa Bun thấy việc đó không can hệ gì đến Mường Muổi bèn để tùy ý Ún Mường quyết định. Chúa chỉ khuyển nên nhìn xa, nghĩ rộng và nếu muốn chiếm lại phải xin phép nhà vua. Nhận được trả lời, Ún Mường cử tạo On và quyền Nuốt xuống xin vua Hồng Xộn. Vua ban ấn sắc, cử Lý Nhân lên cấp cho Ún Mường. Nhận được ấn sắc, Ún Mường cho Nho Mường đi ăn Mường Mụa và cho Tòng Mường ở cùng. Ún Mường chết, Tòng Mường lên thay. Tòng Mường lấy nàng Cầm Can, con Cầm Bạch Hòa ở Mường Piềng sinh ra chưởng Oai, chưởng Ba, Cun Mường và Bua Cằm. Nho Mường ở Mường Mụa lấy nàng Tọ, con ông Tiên Cồn ở Mường Tấc sinh ra quảng Khế sau làm chủ đất Chiềng Nưa và quảng Xộn.
Nội bộ các mường bắt đầu xảy ra các cuộc xung đột, mâu thuẫn. Mường La bắt đầu tranh giành vị trí trung tâm các châu Thái của Mường Muổi.
[Ở Mường Muổi] Cầm Phúc tranh quyền phìa Bun. Phìa Bun sợ chết, ẩn vào rừng đợi dịp lấy lại. Ba năm sau, khi Cầm Phúc chết, phìa Bun trở lại làm chủ Mường Muổi, phìa Bun lấy nàng Cầm Bua ở Mường É sinh ra Cầm Pành hay Pành Mường, quảng Tọ, quảng Ngạ, tạo Ba và tạo Năm. Pành Mường lấy nàng Chom Bun ở Mường Bú, sinh ra phìa Mứn và phìa Tư.
[Ở Mường La] Tòng Mường làm chủ. Nào ngờ đâu người Mường Mộc, Mường Xang thừa lệnh “Kinh giữa hàng là Bầu”(52) kéo binh lên bắt về xuôi đánh giặc. Chúa và cả hai con trai đều bị chết trận. Bản mường đổ siêu không ai làm chủ. Bô lão đưa Cun Mường lên. Cun Mường lấy nàng Cầm Pằn ở Mường Mụa. Bun Cầm lấy nàng Ngần Tòng ở Mường Chanh. Quảng Khế láy vợ sinh ra Pha Cùn.
[Ở Mường Muổi] Pành Mường làm chủ nhưng chết sớm. Phìa Bun đưa cháu là phìa Mứn lên thay. Phìa Bun cũng bị Kinh giữa ba hàng là Bầu bắt đi và chết trận dưới xuôi. Phìa Mứn làm chủ bản mường, nhưng không khôn khéo nên bô lão không phục. Hai chú là quảng Hó, quảng Ngạ trình lên “vua” họ Vũ(54). “Vua” sai ông Binh cùng hai chú vây bắt phìa Mứn đem đi, con trai tạo phải chạy sang Lào. Bô lão xin vua ban ấn sắc cho phìa Tư kế tục làm chúa. Phìa Tư lấy bà Cố con quảng Khế ở Mường Mụa sinh ra Văng Mường, phìa Thao Nhọt Mường, Xăng Nhọt và đô Kiểng.
[Ở Mường La] Cun Mường làm chủ sinh ra Cầm Nang và Cầm Thân. Em là Bua Cầm sinh ra Màng Pành.
Cung Mường sau chết. Bua Cằm thay nhưng không được dân Xá và Thái phục. Phìa Tư không chịu tìm căn nguyên phải trái, giết mất Bua Cằm. Cầm Mang lên thay làm chủ 5 năm thì mất.
Cầm Thân lên thay. Làm chúa được một năm, Thân bị anh em trong họ giết chết ngay giữa cánh đồng. Bô lão bèn xin phìa Tư cho Cầm Nhô tức bun Vằng lên thay làm chủ đất Mường La. Bun Vằng lấy nàng Ngần Tòng sinh ra Bun Duồng và Nhọt Mường.
[Ở Mường Mụa] Quảng Khế mất, Pha Cùn lên thay.
[Ở Mường Muổi] Phìa Tư già mất. Văng Mường lên thay. Chúa cho xử Lệ làm xen ăn bản Mòn, ông Cun làm mo bản Pán. Văng Mường lấy nàng Cầm Xỏi, con ông Tiên Cồn ở Mường Tấc sinh ra Mang Kẻo, ông Đốc và ông Mường. Văng Mường thu xếp việc bản mường được vua Kinh yêu, vua Lào mến. Chúa được vua Kinh phong chức Thái tử thiếu bảo(54), tục gọi là Thiếu bảo Quành. Chúa phân cho chướng Tháo ăn chiềng Xét, ông Hiên ăn Mường Hung. Chúa cho anh mình ăn Mường Lầm, xự Hồng ăn Mường Luốn, mứn Quài ăn Mường Quài, Cầm Kheo ăn Mường Sại; Bun Vằng ăn Mường La, Bun Mì ăn Mường Mụa, quảng Xan ăn Mường Chanh trên, Phong Chanh ăn Mường Chanh dưới.
Văng Mường sau tự ý bỏ họ Cầm; tự ý cắt đứt tình anh em với Bun Vằng và Bun Duồng ở Mường La. Bun Vằng sợ về tâu “vua” họ Vũ. Còn Bun Duông lúc đó còn nhỏ chạy đi ở ẩn bên Ngoại. Quảng Xộn lên thay làm chủ Mường La.
Vằng Mường sau mất. Phìa Thao Nhọt Mường là em lên thay. Chúa lấy nàng Ngần Nọi con ông xen Xằm ở Mường Quài sinh ra các con là phìa Kẻo Công Mường và Cầm Ún. Chúa bạo ngược không nghe phải trái, hãm hiếp con gái, gây nhiều cảnh oan ức hằn thù. Xen Lệ trộm giết chết. Công Mường sợ đi thuyền về xuôi. Ún Mường (? Cầm Ún) cưỡi ngựa chạy lên ngược. Bản mường bỏ không ai ăn. Bà Cố cùng Xăng Nghĩa mới lên làm chủ bản Mường.
Nhưng bản mường vẫn như cảnh không chủ, nước chảy ngược lên bờ, Thái, Xá chém giết nhau. Xen Lệ lại giết luôn bà Cố và Xăng Nghĩa rồi đưa ông Đốc lên thay. Ông Đốc lại không biết thương người già con trẻ, không biết nghe lời phải trái, nên bô lão không phục.
[Khi đó ở Mường La] quảng Xộn vẫn đang làm chủ. Được chín năm, tạo bị tử trận, bô lão mới đi đón Bun Duồng ở đất họ ngoại về tạm thay và về xuôi mời bun Vằng về làm chủ.
[Ở Mường Mụa] Pha Cùn chết, Cầm Công tức bun Mì thay và sinh ra bun Quảng.
[Ở Mường La] Bun Vằng và bun Duồng làm chủ Mường La, không được tạo Mường Muổi phục. Cha con phải đến nương nhờ Phòng Chanh ở đất Mường Chanh. Ở đó hai cha con cốt thu xếp cho Phòng Chanh ăn đất Mường Muổi vì chúa là dòng dõi Cầm Nhân Hòa từ trước.
[Ở Mường Muổi] Phòng Chanh làm chủ sinh ra con Ún Mường và tạo Tun. Chúa cho các con đi ăn ở mường ngoài cả.
Phìa Kẻo Công Mường ở Mường Lầm là cháu phìa Mứn muốn cướp lại đất Mường Muổi mới cầu cứu quân Mường Lay, Mường Là về giết Phòng Chanh. Nhưng sau phìa Lương đi cầu cứu Kinh chiếm lại đất. Ít lâu sau, phìa Kẻo Công Mường từ Mường Lay về, được bô lão trong mường làm nội ứng chiếm lại đất Mường Muổi.
[Ở Mường La] Bun Duồng cùng cha ra sức xây dựng bản mường, muốn biến Mường La thành mường trung tâm của các châu Thái. Bun Duồng lấy nàng Cầm Kẻo, con bun Quảng sinh ra tạo Cầm Cong, nàng Cầm Xôm, tạo Cầm Xao, tạo quảng Phủ và bun Xung.
[Ở Mường Muổi] Tạo Kẻo Công Mường không được bun Vằng và bun Duồng ưng. Cha con chúa Mường La mới kéo binh lên đánh. Lúc đầu chỉ kéo quân đến Pha Han giết được ông Kiệu người Mường Muổi. Sau binh Mường Muổi lại đánh lui được quân Mường La.
Tạo Kẻo Công Mường làm chủ được bốn năm thì nhường lại cho anh là ông chưởng Xộn tức phìa Mang Kẻo. Còn ông đi ăn Mường Lầm. Phìa chưa có vợ mới sai ông mo đi hỏi con gái ông Tiên Cồn ở Mường Tấc. Tiếc rằng nàng còn nhỏ quá. Phìa lại sai đi hỏi con ông tổng binh Lương ở Mường Xang. Ông này gả con gái là nàng Cầm Kẻo về làm vợ phìa.
Tạo chưởng Xộn cho đón tạo Kẻo Công Mường đi ăn đất Chiềng Hung và cắt thêm đất Chiềng Khương, Chiềng Xôm, Khong Tảư nhập vào đất Mường Hung và không để thuộc Mường Lầm.
Chưởng Xộn ít lo lắng việc bản mường. Vì vậy, Thái không theo, Xá không phục. Con tạo tranh giành nhau. Ông Đốc, ông Mường đánh đuổi. Phìa phải chạy lên Mường Lay cầu cứu. Tạo Mường Lay không giúp. Tạo về bàn cùng bô lão ẩn vào Che Bôm. Được tin đó, ông Đốc, ông Mường đem quân vay chặt. Tạo phải sai người đưa thư lên cầu cứu bung Vằng, bun Duồng ở Mường La. Hai tạo bèn cử xự Kiếm đem binh đi giết ông Đốc, ông Mường ở Mường Mụa.
Mường Muổi tham gia vào cuộc chiến với Mường Thanh, Mường Quài và phạ chảu Lào. Mường Muổi thất bại. Mường La nhân cơ hội chiếm cướp quyền làm chủ các châu Thái, Mường Muổi quy phục Mường La.
[Hồi đó ở Mường Quài] Tạo Ún đánh tạo Mường Báng, Mường Mồn để mở rộng đất đai. Nhưng vì binh yếu nên tạo cầu viện Mường Lay. Tạo Mường Lay không giúp. Tạo quay về xin tạo Mường Thanh giúp. Tạo Mường Thanh kéo binh bắt cả gia quyến tạo Mường Báng, Mường Mồn. Riêng hai tạo chạy thoát về cầu cứu chưởng Xộn. Nghe lời hai tạo, chưởng Xộn khởi binh đánh quân Mường Thanh, Mường Quài, bắt được tạo Ún và cứu được cả vợ con hai tạo. Từ đó ba mường phải cin làm mường phụ thuộc của Mường Muổi: Dựng nhà xin làm mái, dựng lều xin làm vách.
[Mường Muổi] Cậy thế mạnh, chúa kéo binh lên đánh Mường Thanh. Việc đó phật ý phạ chảu bên Mường Đeng. Phạ chảu cùng các tạo đất Mường Phồn, Chiềng Muôn ở Luông Cang đem quân giúp tạo Mường Thanh. Quân chưởng Xộn chạy về Mường Pia và sai ông xen là tạo Vó đi cầu cứu Kinh Bầu.
Tạo Mường La đem lòng phản trác giết chúa ở Mường Pia. Đô Kiểng là chú thấy vậy chạy sang Lào cầu cứu phạ chảu ở Mường Luông. Phạ chảu định đưa đô Kiểng về làm chúa đất Mường Muổi, nhưng bun Vằng, bun Duồng không nghe nên việc không xong. Mường Muổi không ai làm chủ.
Ông pọng Đức mới sai ông quảng Xạ đi Pá Tảư mời phìa Kẻo Công Mường trở về xây dựng bản Mường. Pọng Đức tìm mãi mới thấy tạo ở bản Pàn, bản Pịn. Lúc đầu, tạo ngại chúa Mường La và tạo Mường Mụa nên không nhận. Sau tạo không chối được đành về tạm ở Viềng Tửu tức bản Huông.
Ít lâu sau bản mường yên ổn, trái vui vẻ, phải vui tới. Tạo mới sai bô lão mang lễ xin quy phục chúa Mường La, Mường Mụa. Được hai tạo bằng lòng, tạo mới rời từ Viềng Tửu về Viềng Púa. Phìa Kẻo Công Mường sinh con là thái tử thiếu bảo An.
[Ở Mường La] Bun Vằng mất. Bun Duồng lên thay làm chủ.
[Ở Mường Mụa] Cầm Cóng tức bun Mi mất Bun Quảng thay. Tạo lấy nàng Cầm Xôn em bung Duồng sinh ra tạo Cầm Quyền.
Ghi chú:
- Thái chính tức vua Lê Túc Tông, niên hiệu Thái Trinh 1505.
- Lạn Khánh tức vua Lê Uy Mục đế, niên hiệu Đoan Khánh 1505.
- Khánh Thống tức vua Lê Hiến Tông, niên hiệu Cảnh Thống (1497 – 1504).
- Hồng Xộn tức vua Lê Tương Dực, hiệu là Hồng Thuận (1509 – 1516)
Chú ý, sử Thái chép không đúng trình tự, phải chép Lê Hiến Tông lên đầu mới đúng.
52, 53. Kinh giữa ba hàng là Bầu: Kinh giữa ba hàng ý nói quan đại diện cho triều đình. Bầu hay vua họ Vũ: chỉ cha con Vũ Văn Uyên và em trai là Vũ Văn Mật. Vũ Văn Uyên người làng Ba Động, Gia Lộc, Hải Dương, bị tội trốn lên Đại Đồng. Nhân thổ tù ở đó hà khắc, dân oán, bèn lôi kéo nhân dân nổi dậy giết chết thổ tù chiếm suốt một dải Tuyên Quang, Yên Bái. Ông không theo Mạc, phù Lê, tự xưng là Khánh bá hầu. Khi biết tin Lê Trang Tông xưng vua, dấy nghiệp chống Mạc, Văn Uyên sai xứ đến xin phò tá và được vua phong làm Gia quốc công, Bình đông tướng quân. Văn Uyên chiếm một dải Đoan Hùng, Lâm Thao, Phú Bình, Cao bằng và các châu Tam Dương, Tam Nông, Phổ Yên, Đồng Hỷ, Gia Tam, Mai, Mộc tức suốt từ Cao Bằng, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Vĩnh Phú (Phú Thọ, Vĩnh Phúc), Sơn La, Hòa Bình. Ông trấn thủ miền Bắc và Tây Bắc suốt thời gian chống Mạc. Vì vậy, sau nhà vua cho ông thế tập mà trấn thủ Tuyên Quang, cho Vũ Văn Mật làm chúa Bầu.
- Thái tử thiếu bảo: chức tước vua phong.
Nội dung bài viết được trích từ cuốn sách Tư liệu về lịch sử và xã hội dân tộc Thái, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, năm 1977.