Thời kỳ này diễn ra vào khoảng từ nửa sau thế kỷ XVII đến đầu thế kỷ XVIII; tương ứng với các đời vua Lê Huy Tông (1676-1680), Lê Hy Tông (1680-1705) và Lê Dụ Tông(1705-1729).
[Ở Mường La] Bun Duồng chết. Cầm Cong lên thay. Chúa lẫy nàng Ngần Đăm ở Chiềng Khừa con tạo Ten, sinh ra năng Cầm Ăm Ca (56). Nàng là người thông minh biết nhiều, giỏi chữ nghĩa nên thường giúp tạo sắp xếp việc bản mường. Một hôm, nàng nằm mơ thấy được kết hôn với một người nghèo khổ. Nàng theo giấc mơ đi đến Nậm Pàn nơi Văng Mòn gặp được Tòng Đón. Nàng bèn cưới Tòng Đón và xin phép cha vỡ đất cùng chồng ở đấy xây bản, dựng mường. Cầm Cong còn có con vợ lẽ là tạo Bun. Chúa làm chủ đất được chín năm thì mất. Bun Xao lên thay cũng mất. Em là bun Xung lại thay.
[Ở Mường Muổi] Phìa Kẻo Công Mường tức chưởng Thao mất. Con là thiếu bảo An lên thay. Chúa được phạ chảu phong thêm đất một vùng suốt từ Hin Khoang Canh Lụp, Pha Hà, Chiềng Xét, Xốp Ét, đến Pù Xẳng, Lạn Ngạn, Pù Tia, Đán Đeng, Kéo Lồm, Kéo Khót, Buôm Nhùng, Hin Đăm, Áng Lạnh, Hua Cảnh, Lọng Chuông. Ở phía sông Đà từ Chiềng An, bản Áng đến Hát Tảng, Tạng Luông.
Chúa cho pọng Thiếp là xen. Khi pọng thiếp chết, xư Xăng thay. Xen được ăn bản Mòn và bản Cha. Xự Lạn được làm pọng. Xự Pùn làm ho luông. Những ông này được giữ chức đó vì có công giữ bản mường và đưa tạo cha về.
Chúa lấy vợ là nàng Cầm Đeng con bun Mi ở Mường Mụa, nàng Chưởng con gái ông Chom Bun ở Mường Vạt và nàng Cầm Xọn ở Mường Chiến. Chúa sinh ra các tạo: Cầm Phưa, Cầm Phủ, chưởng Chiêu, chưởng Đông, chưởng Nam, chưởng Sinh, chưởng Nguyên, xự Ta và xự Ún.
Chúa mất, con là Cầm Phưa lên thay. Chúa lấy nàng Ngần Én là con chưởng Lộc sinh ra Cầm Xôm. Ít lâu sau chúa mất, bản mường trao lại cho con.
Cầm Xôm lấy nàng Cầm Phanh con ông Cầm Kiên làm vợ cả. Chúa lấy vợ hai là nàng Cầm Xỏm con ông bun Pha sinh ra Cầm Bua.
Chúa không nghe lời bô lão nên bị đuổi lên tận Mường Ék. Bô lão đưa Cầm Ten ở Mường Lầm về làm chủ Mường Muổi.
[Ở Mường La] Bun Xung lấy nàng Ngần Pang con thiếu bảo An, sinh ra bun Cấng, bun Quyền, quảng Xộn, Cầm Pâng, quảng Tìn, và bun Pành.
Bun Xung mất, bun Cấng lên thay. Bun Cấng lấy nàng Ngần Khay ở Mường Muổi làm vợ cả sinh ra tạo Cầm Phưa; lấy con gái bun Quảng ở Mường Mụa sinh ra các tạo: Cầm Xaư, Cầm Hặc, Mang Kiền, quảng Vầng, Cầm Miến, Cầm Pằn.
Các chúa mường tranh quyền lực, bản mường thống khổ
[Ở Mường Mụa] Bun Quảng mất, Cầm Quyền thay. Cầm Quyền sinh con là Cầm Pấng, Cầm Tom, Cầm Phẳn. Cầm Quyền mất, Cầm Phẳn lên thay. Vì Cầm Phẳn còn nhỏ nên hai anh tranh nhau ăn. Cầm Phẳn phải xin lên làm con nuôi nương nhờ Ten Mường. Nhưng Ten Mường chúa Mường Muổi từ chối “nước lớn ta có một chèo, chèo chưa nổi, phải lo mình ta đắp, lo đắp chưa xong”. Cầm Pấng, Cầm Tom cũng xin làm con nuôi bung Cấng. Bun Cấng đem binh đuổi cầm Phẳn về Mường Mộc, Mường Xang. Cầm Phẳn được chúa ở đây đưa vè tâu vua Chính Hoàng [Lê Hy Tông]. Vua cho Cầm Phẳn trở về làm chủ như cũ, và cử ông Tần, ông Voi lên bắt Bun Cấng về giam ở đất Kinh. Các ông Cầm Xaư, Cầm Hặc, Cầm Mứn, Cầm Pằn con bun Cấng bị giết cả vì đã dám cưỡng lại binh vua.
[Ở Mường La] Con tạo sống sót còn có Mang Kiền. Mang Kiền tìm kiếm mãi mới gặp quảng Vầng ở trong rừng. Tạo mang em về nuôi đến lớn.
[Ở Mường Muổi] Cầm Ten lấy nàng Cầm Xaư con gái ông Cầm Hặc sonh con là Cầm Đôi; Lấy vợ lẽ là nàng Cầm Piềng con gái tạo Mường Chanh sinh được Cầm Tom tức là phìa Chính Thân.
Cầm Ten chết, con là phìa Chính Thân thay. Nhưng bô lão không phục, bải bỏ. Đất mường không ai làm chủ.
[Ở Mường La] Bun Kiền làm chủ được có một năm. Chú cháu trong nhà lục đục nghe lời Văn Hiên và Tiến Tương xúi bẩy. Chúng bày mưu, bày tiệc lớn, rượu, thịt, cá mời bun Kiền đến ăn và nhân khi say giết chết. Quảng Vầng định lên thay nhưng chú là bun Pành không chịu. xuôi tâu vua. Vua bèn ban sắc chỉ “Tiến y nhật hiệu quan” cho bun Pành về làm chúa Mường La và sai hai ông Phụ, ông Hề kèm về.
Bun Pành lấy nàng Cầm Xọn, con Chom Bun ở Mường Bú làm vợ cả, lấy nàng Cầm Pành con Cầm Yên ở Mường Chanh sinh được Cầm Pằn, Bun Dong, bun Piềng, Cầm Pâng, Cầm Yên, Cầm Yêu, Cầm Hiềng, Cầm Phanh, Cầm Xôm.
Chúa đóng ở Mường Chai cùng bô lão và dân chúng khai phá rừng lau sậy đào ao nuôi cá. Ao đó tên là Văng Mường.
[Ở Mường Muổi] Cầm Bua con Cầm Xôm sợ chạy về Mường Y, Mường Lay đưa thư cầu cứu bun Pành và xin làm chân tay chúa. Bun Pành mới giúp đưa Cầm Bua về làm chúa Mường Muổi. Cầm Bua lấy nàng Cầm Hặc ở Chiềng Pấc sinh ra Cầm Pấng.
Cầm Bua mất, Cầm Pấng còn nhỏ bị Cầm Tom tranh, Cầm Pấng chạy về nương tựa Bun Pành, được chúa đưa về chầu vua. Vua ban ấn sắc cho Cầm Pấng về ăn đất Mường Muổi. Cầm Pấng lấy nàng Cầm Hỏi, con Cầm Pâng ở Mường Mụa.
[Ở Mường Mụa] Cầm Pâng, Cầm Tom và hai anh Cầm Phẳn ven sông Mã kéo binh về đuổi em là Cầm Phẳn chiếm bản mường. Cầm Phẳn không chịu cầm cứu bun Pành được chúa đưa về chầu vua. Vua cử ông Cứ, ông Thiên kéo binh cùng Bun Pành đánh đuổi Cầm Pấng, Cầm Tom sang vùng sông Mã. Hai tạo sợ bị chết phải đút lót vàng, bạc, vải khít cho bun Pành. Chúa mới ưng rút quân về và cho Cầm Phẳn làm chủ Mường Mụa như cũ.
[Ở Mường La] Bun Pành phân đất cho các con cái và đặt các chức dịch, bô lão. Chúa cho Cầm Pằn ăn Mường Bú, bun Piềng ăn Mường Chai, bun Hiềng ăn Chiềng Lái, quảng Khanh ăn Mường Khiêng, quảng Huyên ăn Muổi Nọi lấy từ Khâu Hào, bản Bon, bản Phặng đến Nà Nam; Cầm Phanh ăn bản Tam, quảng Linh ăn Mường Bon; quảng Thái ăn Mường Pia; bun Pằn ăn bản Phai; Cầm Xôm ăn Mường Chùm.
Bun Pành làm chúa được vua yêu mến, vua Lào tin phục, Chúa mất, bun Dom lên thay.
Cầm Đôi tiếp tay cho giặc Phẻ vào cướp phá bản mường.
[Ở Mường Muổi] Cầm Tom chạy sang Lào cầu cứu mang quân về đuổi Cầm Pấng. Cầm Pấng xuôi về kiện vua Bảo Thái [Lê Dụ Tông] Nhà vua lên bắt Cầm Tom bỏ cũi. Sau nhờ tạo đút lót nên trốn thoát về Mường Muổi, đuổi Cầm Pấng lấy lại mường. Tạo tưởng yên ổn, nào ngờ đâu cháu phòa Khuyên tức Cầm Đôi gọi giặc Phẻ Co, Phẻ Kiền ở đất Hán, đất Ngô về đánh phá bản Mường. Bản mường như bị gió lốc, trời mây u ám. Lúc này muốn làm phai không tìm được mương, dựng mường không tìm được tạo. Người Thái, người Xá ồn ào, lộn xộn, tan tác chạy sang Lào.
[Ở Mường La] Bun Dom không chịu nghe lời bô lão, chỉ nghe lời kẻ xúc xiểm. Chúa truất quyền bun Pằn ở Mường Chai. Bun Pằn kiện vua Bảo Thái. Bun Dom sợ chạy về Mường Luốn, Mường Lầm. Bun Pằn lên, nhưng bô lão không phục lại mời bun Dom về làm chủ Mường La. Nhà vua lại bắt bun Dom vì nghi chúa theo giặc Phẻ Co, Phẻ Kiền. Cầm Hiềng tạm thay làm chúa nhưng giặc Phẻ không tin đem giết ông cùng Cầm Bun.
Sau nhà vùa biết bun Dom không theo giặc, tha về cho làm chủ đất mường như cũ.
Ít lâu sau, người Giẳng ở miền sông Thao nước đỏ lại về giết bun Dom. Bản Mường lại tan hoang. Xá, Thái chạy tan khắp nơi.
Bun Phanh đánh đuổi giặc Phẻ, giải phóng bản mường, xây dựng Mường La
[Ở Mường La] May còn Bun Phanh chí lớn không chịu bỏ đất tổ tiên cho giặc. Chúa chiêu mộ binh mã, từ ven sông Nặm Pàn kéo đại binh về đánh thắng giặc chiếm lại Mường La. Lầu được Mường La rồi, chúa sai Cầm Pâng truy kích giặc phía trên tới tận Mường Xo, Mường Là, Cằm Làng, Mjowfng Mả, Mường Xát. Phía dưới, chúa quét giặc tận đất Mọi, đất Mang vùng Quảng Lang, Huy Lang, Mường Tấc, Mường Pùa, Mường Vạt, Mường Xang. Chúa đuổi giặc tới Mường Pở, Mường Cẩu, Mường Xằm, Mường Xon.
Chúa Bun Phanh đại thắng. Bản mường yên ổn. Thái, Xá tụ về. Vua Kinh tin yêu, vua Lào mến Phục chúa.
Vua kinh ban sắc chỉ “Nhật hầu” phong tước “Gia ngãi tướng quân” cho Bun Phanh và cho chúa làm chủ toàn thể Xá, Thái, những nơi dân ở nhà sàn, cai quản một vùng rộng lớn từ miền đất ba dải, vùng chính con nước, đến miền chỗ sông Hồng, sông Đà gặp nhau; phía dưới đến vùng đất Mọi, đất Mang; phía trên giáp đất Hỏ, đất Hán.
Vua Lào cũng phong cho Bun Phanh chức “Phìa Minh úp xáy phạ khưng và tăng chúa nhiều thanh gươm to với mác dài. Chúa Bun Phanh lấy vợ sinh con là oong chính Lương Quyền và ông Hom tức bun Xôm.
Chúa chia các tạo và bô lão đi ăn các nơi:
– Ông chính Lương Quyền cho ở cùng.
– Ông Hom đi ăn Mường Bú.
– Bun Yên cũng cho ở cùng.
– Quảng Binh ăn Mường Khiêng.
– Quảng Vân đi ăn Mường Chai.
– Quảng Vụ đi ăn Mường Chùm.
– Quảng Yên đi ăn Mường Bằng.
– Quảng Tâm đi ăn Ít Ong.
– Quảng An đi ăn Mường Pia.
– Chưởng Yên ăn Nặm Ún.
– Hiếu Minh ăn bản Chim.
– Quảng Bện ăn bản Lạnh.
– Quảng Chiềng ăn Bản Pàn.
– Chưởng Lộc ăn bản Lầm.
– Quảng Ba ăn Muổi Nọi.
– Quảng Hé ăn Mường Phặng, Bon.
Các mường đến cống nạp phải quan các nhà làm lam. Các nhà làm lam gồm các ông:
– Pằn Quyền là lam Mường Bú, Mường Mùn, Mường Xang.
– Mo Khang làm lam vùng mường Mọi phải cẳn, người Mang.
– Quyền Ban làm lam Mường Xo, Mường Là.
– Ho Luông làm lam Mường Lay, Mường Chiên.
– Yên Quý làm lam Mường Hung, Xong Khong.
– Ông Hiền làm lam Mường Bon, Mường Lầm.
– Quảng Thẳm làm lam Xốp Ét, Chiềng Cọ, Chiềng Đen.
– Tiên Đán làm lam Mường Hằng, Mường Pao, Xong Hào và Đáng Lọng.
– Ông Pọng bản Bó làm lam Mường Muổi, Mường Quài.
– Ho dao làm lam Mường Mụa, Mường Chanh.
– Hé nả làm lam Mường Pở, Mường Và, Mường Xom, Mường Cầu.
– Lam ho Phủ làm lam Mường Tấc, Mường Pùa.
Bun Phanh làm chúa mường từ cuối đời vua Bảo Thái, sau Bảo Thái là vua Vĩnh Khánh ở ngôi được ba năm. Vua Long Đức ở ngôi được hai năm, rồi đến vua Vĩnh Hựu.
Nội dung bài viết được trích từ cuốn sách Tư liệu về lịch sử và xã hội dân tộc Thái, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, năm 1977.